بیان عشق جالینوس که بر این حیات دنیا بود | شرح و تفسیر

راضی ام کز من بمانَد نیم جان / که ز کُونِ اَستری بینم جهان

من راضی هستم که نیمه جانی از من باقی بماند ، گر چه به درون شکمِ قاطری بروم و از کُونِ قاطر سرم را بیرون بیاورم و این جهان را تماشا کنم . [ این بیت کمالِ رِغبت و علاقه جالینوس را به این دنیا نشان می دهد و انصافاََ بسیاری از آدمیان نیز مشربِ جالینوسی دارند . یعنی حاضرند به هر ذلّتی تن دهند امّا نیم نَفَسی بیاید و برود . در برخی از نسخه ها «کون» را با کافِ مفتوح آورده اند . با این تقدیر معنی بیت می شود : راضی هستم نیم جانی از من بماند ، گر چه به مرتبۀ حیوانی تنزّل کنم و از مرتبۀ حیوانی به جهان نگاه کنم ( شرح اسرار ، ص 245 ) ]

گربه می بیند به گِردِ خود قطار / مُرغش آیِس گشته بوده ست از مَطار

جالینوس در پیرامونِ قفسِ وجودش ، صفی از گربه های تیز چنگالِ مرگ و وبال را می بیند ، پس به همین مناسبت ، پرندۀ روحش از پرواز نومید شده است . [ آیس = نومید ، مأیوس / مَطار = پرواز کردن ]

یا عدم دیده ست غیرِ این جهان / در عدم ، نادیده او حشری نهان

و شاید سببِ نفرتِ جالینوس از جهان پس از مرگ این باشد که او به جز این دنیا به هیچ دنیایی عقیده نداشته و آن را عدم می پنداشته است . و حشر و رستاخیز در جهانِ غیب را قبول نداشته است .

چون جَنین ، کِش می کشد بیرون کرم / می گریزد او سپس سویِ شکم

برای مثال می توان این گونه افراد را به آن جَنینی تشبیه کرد که لطفِ الهی می خواهد او را از تنگنای شکمِ مادر بیرون کشد امّا جَنین خود را به درونِ شکم می کشد و بیرون نمی آید .

لطف ، رویش سویِ مَصدَر می کند / او مَقَر در پشت مادر می کند

لطفِ الهی جَنین را به طرفِ دهانۀ خروجی رحمِ مادر می کشد تا از تنگنای ظلمانی خلاص شود . امّا جَنین ، خود را در پشتِ مادر جای می دهد . [ مَصدَر = محل صدور ، در اینجا منظور دهانۀ رحم است / مَقَر = قرارگاه ، اقامتگاه ]

که اگر بیرون فُتَم زین شهر و کام / ای عجب بینم به دیده این مُقام ؟

او با خود می گوید : اگر از این شهر و این جای خوب و دلنشین قدم بیرون بگذارم ، آیا می توانم دوباره این جایگاه خوش را ببینم ؟ [ خوارزمی گوید : حالِ جالینوس در گریختن از ملاقاتِ آن عالَم ، بدان جَنین می مانَد که چون لطفِ الهی و قضای حکمِ پادشاهی ، نَفاذ یابد که جَنین را از این مَضیقِ وَخِم و تنگنای رَحِم خلاصی دهد و به ملاقاتِ این عالَم و خروج بدین فضای دلگشا از خون خوردن باز رهد . جَنین به سویِ پشتِ مادر گریزد و از نقل مکان بپرهیزد ( جواهرالاسرار ، دفتر سوم ، ص 265 ) ]

یا دری بودی در آن شهرِ وَخِم / که نظاره کردمی اندر رَحِم

جَنین با زبان حال می گوید : ای کاش در آن شهری که آب و هوای نامطلوب و بیماری زایی دارد . یعنی در دنیای خارج ، دری به درونِ رَحِمِ مادر گشوده می شد تا درونِ رحم را تماشا کنم . ( وَخِم = ناسازگار ، وباآور ) [ حالِ اهلِ دنیا نسبت به آخرت همینگونه است . ]

یا چو چشمۀ سوزنی راهم بُدی / که ز بیرونم رَحِم دیده شدی

یا به اندازۀ سوراخِ سوزنی راهی پیدا می شد که از بیرون ، رحمِ مادر آشکار می شد . [ آدمیان جَنین سیرت دوست ندارند رحمِ دنیا را ترک گویند . ]

آن جَنین هم غافل است از عالَمی / همچو جالینوس ، او نامَحرَمی

آن جَنین نیز در رحمِ مادر ، از جهانِ بیرون از خود غافل است . حالِ او مانندِ جالینوس است که از جهان دیگر بیگانه و بی خبر است . [ جالینوس مَشربا نیز به حریمِ عالَمِ غیب راه ندارند و تنها بر طریقِ این دنیای دون راه می سپرند . ]

او نداند کآن رطوباتی که هست / آن مدد از عالَمِ بیرونی است

آن جَنین خبر ندارد که سرچشمۀ همۀ رطوبت ها و موادّی که در شکمِ مادر است و او از آن ارتزاق می کند و بالنده می شود همه از جهانِ خارج است .

آنچنانکه چار عنصر در جهان / صد مدد آرَد ز شهرِ لامکان

چنانکه چهار عنصرِ اصلی این جهان ، تماماََ از عالَمِ الهی سرچشمه می گیرد . [ چار عنصر = شرح بیت 1618 دفتر دوم ]

آب و دانه در قفص ، گر یافته ست / آن ز باغ و عرصه یی در تافته ست

برای مثال ، پرنده ای که در درونِ قفس ، آب و دانه ای به دست می آورد و می خورد . همۀ آن آب و دانه ها از باغ و صحرا فراهم آمده است .

جان های انبیا بینند باغ / زین قفص در وقتِ نُقلان و فراغ

ارواح انبیاء و اولیاء به هنگامِ ترک کردن قفسِ بدن و رحلت از این دنیا ، باغِ الهی را می بینند . [ نُقلان = انتقال ، جا به جا شدن ]

پس ز جالینوس و عالَم فارغ اند / همچو ماه اندر فلک ها بازغ اند

این بزرگان از جالینوس و این دنیا فارغ و آسوده اند . یعنی از عالِمانِ دنیاپرست و لذّاتِ دنیایی برکنارند . ایشان مانندِ ماهِ تابان در آسمانِ معانی و اسرارِ الهی می تابند . [ بازغ = درخشان ، تابان ، طلوع کننده ]

ور ، ز جالینوس این گفت اِفتری ست / پس جوابم بهرِ جالینوس نیست

و اگر این سخن را به جالینوس بسته باشند و حقیقتاََ او چنین حرفی نزده باشد . در اینصورت جوابِ من متوجه جالینوس نیست . [ منظور از «این افترا» مضمونِ بیت 3961 همین بخش است . ]

این جوابِ آن کس آمد ، کین بگفت / که نبودَستش دلِ پُر نور جفت

بنابراین من به کسی این جواب را داده ام که چنین حرفی را می زند و دلش به نورِ معرفت روشن نیست .

مرغِ جانَش ، موش شد ، سوراخ جو / چون شنید از گربگان او عَرِّجُوا

پرندۀ روحِ آدم های فاقدِ معنویت همینکه از گربه ها این سخن را بشنوند که بالا بروید و او را به چنگ آورید . مانندِ موش ، حقیر می شوند و به دنبالِ سوراخی می گردند که قایم شوند . ( عَرَّ جُوا = عروج کنید ) [ اگر گربه ها را فرشتگانِ عذاب بدانیم منظور از بالا بروید و عروج کنید ، قبض روح آدم هاست . ]

زان سبب جانش وطن دید و قرار / اندرین سوراخِ دنیا موش وار

به همین سبب ، یعنی به سببِ شنیدن «عروج کنید» جانِ اهلِ دنیا در دنیایی که مانندِ سوراخِ موش ، تنگ و تاریک و مُتُعفّن است قرار و وطن گرفت .

هم درین سوراخ بَنّایی گرفت / در خورِ سوراخ ، دانایی گرفت

چون موش صفتان اهلِ دنیا ، آخرتِ خود را ویران کرده اند ، ناگزیر به آباد کردن این دنیا مشغول شده اند و مرتبۀ فهم و معرفتِ آنان در حدِ امور دنیایی است یعنی بسیار حقیر و ضعیف است .

پیشه هایی که مر او را در مَزید / کاندرین سوراخ کار آید ، گزید

اهلِ دنیا کارهایی انتخاب می کنند که خیلی به دردِ دنیایشان بخورد و در این لانۀ دنیا بر جاه و مالشان بیفزاید . [ مَزید = در اینجا به معنی افزونی و زیادتی است ]

ز آنکه دل بر کند از بیرون شدن / بسته شد راهِ رهیدن از بَدَن

سبب اینکه اهلِ دنیا به امورِ دنیوی بسنده می کنند اینست که آنان دل از انتقال از این دنیا کنده اند و طریقِ رهیدن از قفسِ بدن به روی آنان بسته شده است .

عنکبوت ار طبعِ عَنقا داشتی / از لُعابی خیمه کی افراشتی

اگر فرضاََ عنکبوت ، خوی و سیرتِ عنقا را می داشت ، آیا امکان داشت که با آبِ دهانِ خود خیمه ای سُست و ناپایدار بتَنَد و خانه ای افراشته سازد . ( لُعاب = آب دهان ) [ عنقا ، در متونِ عرفانی کنایه از ذاتِ اقدس الهی است امّا در اینجا اشاره به انبیاء و اولیاء و صالحان دارد . این بیت آیه 41 سورۀ عنکبوت را تداعی می کند . که توضیح آن در شرح بیت 2319 دفتر اوّل آمده است . ]

منظور بیت : اگر مردم دنیا ، همّتِ عالی مردان خدا را به دست می آوردند هرگز عُمرِ پُر بهای خود را در راهِ ساختن خانه های مجلّل و انباشتِ سرمایه ها به هدر نمی دادند .

گربه کرده چَنگِ خود اندر قفص / نامِ چنگش درد و سرسام و مَغَص

گربۀ مرگ ، چنگالِ خود را در درونِ قفس فرو کرده است . منظور از چنگالِ گربه ، همانا درد و سرگیجه و دل پیچه است . [ مَغَض = پیچش شکم ، دل پیچه / سرسام = این کلمه مرکب است از سر ( = رأس ) و سام ( = وَرَم ) یعنی آماسِ سر . جرجانی گوید : و این از بهرِ آن گفته اند که این علّت ( = بیماری ) آماسی باشد که اندر گوهر دِماغ یا غشای دِماغ یا اندر هر دو پدید آید . سرسام دو نوع است : یکی سرسام سرد و دیگری سرسام خونی ( خفی علایی ، ص 129 ) ]

گربه ، مرگ ست و ، مرض چنگالِ او / می زند بر مرغ و پَرّ و بالِ او

مرگ در مَثَل مانندِ گربه است و بیماری نیز در مَثَل ، چنگالِ گربه است . گربۀ مرگ ، چنگالِ بیماری های خود را بر پَر و بالِ پرندۀ روح آدمی می کشد .

گوشه گوشه می جهد سویِ دوا / مرگ چون قاضی ست و رنجوری گُوا

وقتی که آثارِ مرگ در آدمی نمایان شد ، او هر گوشه ای را جستجو می کند تا دوای دردِ خود را پیدا کند . مرگ در مَثَل مانندِ قاضی است و بیماری مانندِ شاهد و گواه . [ منظور از تمثیل فوق اینست که هر گاه کسی حسابش پاک باشد از محاسبه باکی ندارد . کسی که عملِ صالح دارد در محکمه از قاضی و شهود هیچ ترسی ندارد . امّا آنکه مجرم و تباهکار است از قاضی و شهود می ترسد . همینطور کسی که اعمالِ صالح دارد و به پاکی زندگی می کند نه از مرگ می ترسد و نه از بیماری ها و مصائب . امّا آنکه روح و قلبش به تباهی دنیوی آلوده شده از کمترین بیماری دچارِ تشویش روحی می شود و عقابِ سیاهِ مرگ را بر بالای سرِ خود بال گشوده می بیند . ]

چون پیادۀ قاضی آمد این گواه / که همی خوانَد تو را تا حکم گاه

مثلاََ این شاهد ( بیماری ) چون نماینده و فرستادۀ قاضی است نزد تو می آید و تو را به محکمه فرا می خواند .

مهلتی می خواهی در وَی در گریز / گر پذیرد شد ، و گرنه گفت : خیز

تو برای گریز از دستِ قاضیِ مرگ ، مهلتی از او درخواست می کنی . مثلاََ می گویی من این چند روزه کاری واجب دارم . فعلاََ دست از من بردار تا بعد . اگر او حرفِ تو را قبول کند ، مدّتی می توانی زنده بمانی . امّا اگر حرفت را نپذیرد هیچ مهلتی به تو نمی دهد و به تو خطاب می کند : زود بلند شو برویم که مهلتی در کار نیست . [ اگر اَجَل ، معلّق باشد امکان دارد مدّتی هم زندگی کنی امّا اگر اَجَل محتوم باشد دیگر کاری نمی شود کرد . ]

جُستنِ مهلت ، دوا و چاره ها / که زنی بر خرقۀ تن پاره ها

مهلت خواستن تو همان است که به دنبالِ دارو و درمانِ خود باشی . امّا این کارِ تو بیش از این نیست که بر خرقۀ پوسیده و ژنده بدنِ خود چند وصلۀ دیگر بزنی . [ خلاصه مرگ را نمی توان چاره کرد ، اگر مدّتِ قلیلی با دارو و درمان و مراقبت های شدید ، خود را سرِ پا نگه داری . امّا بالاخره باید تسلیمِ مرگ شوی و خرقۀ خاکی بدن را به خاک بسپاری و بروی . پس بکوش تا در این حیاتِ چند روزه به زیورِ کمالاتِ اخلاقی و معنوی آراسته شوی . چرا که هوشمند و زیرک کسی است که در این چند صباحِ عُمر ، خود را کمال بخشد . نه آنکه بر توسنِ حرص و آز نشیند و چهار نعل در عرصۀ خودپرستی و دنیا دوستی بتازد و بر صغیر و کبیر رَحم نیاورد . ]

عاقبت آید صَباحی خشم وار / چند باشد مهلت ؟ آخِر شرم دار

سرانجام نمایندۀ قاضی مرگ ( بیماری ) یک روز با خشم و غضب پیشِ تو می آید و به تو تَشَر می زند که : خجالت بکش ، دیگر چقدر مهلت می خواهی ؟ [ یعنی زودتر بمیر و اینقدر امروز و فردا مکن . ]

عذرِ خود از شه بخواه ای پُر حَسَد / پیش از آنکه آنچنان روزی رسد

ای حسود ، پیش از آنکه چنان روزی فرا رسد عذرِ گناهِ خود را از شاهِ حقیقت بخواه .

و آنکه در ظلمت برانَد بارَگی / بَر کنَد ز آن نورِ دل ، یکبارگی

آن کسی که در تاریکی هوای نَفس و شهوات ، اسبِ همّتِ خود می راند ، او از انوارِ الهی که سببِ شرح صدر و روشنی باطن می شود . یکباره دل می کند و بدان علاقه ای نشان نمی دهد . [ بارگی = مطلق سُتور ، اسب ]

می گُریزد از گُوا و مَقصَدش / کآن گوا سویِ قضا می خوانَدَش

این گونه افراد که در تاریکی شهوات و ظلمت نفسانیات فرو مانده اند از نماینده مرگ یعنی از امراض و بیماری ها می گریزند . امّا نماینده مرگ ، او را به سوی مرگِ حتمی فرا می خواند . [ «قضا» در اینجا به معنی مرگ است . زیرا قضا در لفظ به معنی فیصله دادن است و مرگ به حیاتِ آدمی فیصله می دهد . چنانکه در آیه 27 سورۀ حاقّه می فرماید « کاش مرگ در می رسید ( به این حیات حسرت بار ) پایان می داد » افرادِ وابسته به حیاتِ مادّی از مرگ که هیچ ، حتی از علائم کم رنگِ مرگ نیز می هراسند و دچارِ تشویشِ روحی می شوند . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد