غزل شماره 91 دیوان خواجه حافظ شیرازی | شرح و تفسیر

تا دامنِ کفن نکشم زیرِ پای خاک / باور مکن که دست ز دامن بدارمت

تا دامن کفن زیر پای خاک نکشم یعنی تا نمیرم باور مکن که دست از دامنت بردارم . خلاصه تا نمیرم عشق تو را ترک نخواهم کرد .

محرابِ ابرویت بنما تا سحرگهی / دستِ دُعا برآرم و در گردن آرمت

مِحرابِ ابروانت را به من نشان بده یعنی ابروانت را به من نشان بده تا هنگام سحر برای دعا دست بلند کنم و تو را دعا نمایم و دو دست خود را حمایل وار در گردنت اندازم تا از چشمِ بد دور باشی یا چشم بد از تو دور باشد . یعنی برای اینکه نظر نخوری ، دو دست خود را بلند نموده دعایت می کنم و به جای حمایل بر گردنت می اندازم .

گر بایدم شدن سویِ هارتِ بابلی / صد گونه جادویی بکنم تا بیارمت

برای دیدار تو اگر به سویِ هاروت بابلی هم رمتنی باشم می روم و صد گونه جادوگری می کنم تا که تو را بیاورم . خلاصه به هر وجهی که ممکن و میسبر گردد برای دیدار تو سعی می نمایم و برای آوردن تو جدیت و کوشش می کنم . ولو به سِحر و جادوگری که فی نفسه یک عملِ کفر و ضلالت است اقدام می نمایم . یعنی اگر به هیچ وسیله نتوانستم تو را پیشِ خود آرم به وسیلۀ جادوگری خواهم آورد . خلاصه خواجه به واسطۀ دوری از جانان شدت اشتیاق خود را عرض می نماید .

خواهم که پیش میرمت ای بی وفا طبیب / بیمار بازپُرس که در انتظارمت

ای طبیبِ بی وفا می خواهم که در پیشت بمیرم ، از این بیمارت احوالی بپرس که در انتظار تو هستم . یعنی جان دادنم موقوف به عیادت تو است .

صد جُویِ آب بسته ام از دیده بر کنار / بر بویِ تخمِ مهر که در دل بکارمت

به امیدِ کاشتن تخمِ مهر در دلت ، از اشکِ چشمم در کنارِ خود صد جوی آب بسته ام . یعنی از کثرت گریه در اطرافم ، دریاچه ها تشکیل شده . به امید اینکه شاید تو شدّت گریه ام را ببینی و به من رحم نمایی و نسبت به من تمایلی پیدا کنی . [ بسته ام = بند کرده ام / کنار = نزد / مهر = محبت ]

خونم بریخت و ز غمِ عشقم خلاص داد / منّت پذیر غمزۀ خنجر گذارمت

خونم را ریخت و از غمِ عشق خلاصم کرد یعنی از غم هجران مرا نجات داد . و از این جهت ممنونش هستم . حاصل اینکه : کشتنم و از دستِ هجران خلاص کردنم را یک نوع منت برای جان خود می دانم . [ عبارت خنجر گذار کنایه از بهادری است ]

میگریم و مرادم از این سیلِ اشکبار / تخمِ محبّت است که در دل بکارمت

این بیت تکرار مضمون بیت ششم است که می فرماید : مرادم از این سیلِ اشکی که از دیده ام جاری است این است که به وسیلۀ آن ، دلِ سنگِ تو را نرم سازم و در آن بذرِ محبت بکارم .

بارم دِه از کرم سویِ خود تا به سوزِ دل / در پای دم به دم گُهر از دیده بارمت

از کرم و لطفی که داری اجازه ام ده تا به نزدت بیایم ، تا از سوزِ دل دم به دم به زیرِ پایت از دیده گوهر بریزم . یعنی به پایت بیفتم و اشکِ چشمم را نثارت کنم .

حافظ شراب و شاهد و رندی نه وضعِ تست / فی الجمله میکنی و فرو میگذارمت

ای حافظ باده نوشی و محبوب دوستی و عیاری شایستۀ شأن و حالِ تو نیست . اگر چه کم و بیش از این کارها می کنی امّا من همۀ این ها را ندیده می گیرم و تو را می بخشم . [ فرو می گذارمت = از گناه تو صرف نظر می کنم ]

شرح و تفسیر غزل 90                     شرح و تفسیر غزل 92