نوشتن غلام شکایت نقصان جیره سوی پادشاه | شرح و تفسیر

قصّۀ پُر جنگ و پُر هستیّ و کین / می فرستد پیشِ شاهِ نازنین

غلام ، نامه ای پُر ستیز و پُر غرور و پُر کینه به سویِ آن شاهِ عزیز فرستاد .

کالبد نامه ست ، اندر وَی نگر / هست لایق شاه را ؟ آن گه ببَر

در اینجا حضرتِ مولانا از نامۀ غلام به نامۀ وجودِ انسان منتقل می شود و می فرماید : برای مثال ، کالبدِ انسانِ مانندِ نامه ای است . پس باید ابتدا به درونِ آن با دقت نگاه کنی و ببینی آیا محتویات و مضامین نامۀ وجودِ تو لایقِ حضرتِ شاهِ وجود هست یا نیست ؟ و در صورتی که شایسته باشد آن را به بارگاهِ الهی ببر .

گوشه یی رَو نامه را بگشا ، بخوان / بین که حرفش هست در خوردِ شهان ؟

تو باید یکه و تنها به گوشۀ خلوت بروی و نامۀ وجودِ خود را پیشِ دلت باز کنی و آن را بکاوی و ببینی که آیا حروف و کلمات آن نامه لایقِ شاهانِ طریقت هست یا نیست ؟

گر نباشد در خور ، آن را پاره کن / نامۀ دیگر نویس و چاره کن

اگر نامۀ وجودِ تو لایق نیست . آنرا پاره کن و نامه ای دیگر بنویس و این نقیصه را جبران کن . [ در این بیت منظور از « نامه دیگر نوس » اینست که وجودِ خود را متحوّل کن و احوال و اعمالِ ناپسند خود را از صحیفۀ روحت بزدای و حروف و نقوشِ زیبایی از احوال و سگال نیک روی آن بر نویس . در چند بیت اخیر موضوعِ محاسبه و تکمیل نَفس مطرح شده است . ]

محاسبه = در لغت به معنی حساب کردن است و در اصطلاح اهلِ سلوک ، سنجیدن اعمال و احوالِ خود است قرآن کریم در آیه 18 سورۀ حشر مؤمنان را اینگونه به محاسبه فرا می خواند : « ای کسانی که ایمان آورده اید بترسید از خدا و هر نَفسی باید بدانچه برای فردا پیش فرستد در نگرد . و بترسید از خدا که او بدانچه کنید آگاه است » امام علی (ع) می فرماید : « تو خود به حسابِ خویش برس . زیرا به حسابِ دیگران ، محاسبی جز تو می رسد » ( نهج البلاغه ، خطبۀ 213 ) . امام کاظم (ع) می فرماید : « از دوستان ما نیست کسی که هر روز خود را در میزان محاسبه در نیاورد » ( حقایق فیض کاشانی ، ص 575 ) .

لیک فتحِ نامۀ تن زَپ مدان / ورنه هر کس سِرِّ دل دیدی عیان

امّا گشودن نامۀ وجود را آسان مپندار . زیرا اگر چنین کاری آسان بود هر کسی می توانست اسرارِ دل را آشکارا مشاهده کند . ( زَپ = مفت ، آسان ) [ درست است که ما گفتیم به خلوت برو و با مراقبه و محاسبه ، صحیفۀ نَفسِ خود را با دیدۀ باطنی خود مطالعه کن و احوال و سگالِ خویش را در میزانِ سنجش و امتحان قرار بده . امّا این کار از هر کسی برنمی آید . چنانکه مولانا در بیت 153 دفتر اوّل می فرماید :

خارِ دل را گر بدیدی هر خَسی / دست کی بودی غمان را بر کسی ؟ ]

نامه بگشادن چه دشوار است و صَعب / کارِ مردانست ، نه طفلانِ کعب

گشودن نامۀ وجودِ انسان کاری سخت و دشوار است . این کار ، کارِ مردانِ طریقت است . نه کارِ اطفالِ بازیگوش دنیا . ( کعب = تاسِ تخته نرد ، استخوان غوزکِ پا که به آن قاب می گویند و قماربازان با تعدادی از آن بازی می کنند و به اصطلاح قاب می ریزند / طفلان کعب = در اینجا به معنی اطفالی که به بازی مشغول اند ) [ هر کس که می خواهد مقبولِ درگاهِ الهی شود باید کتابِ روحِ خود را پیوسته بخواند و اغلاط و اخطاء خود را تصیحیح کند . ]

جمله بر فهرست قانع گشته ایم / ز آنکه در حرص و هوا آغشته ایم

جملگی ما فقط به اسمِ ظاهری و کلّیاتی از علوم اکتفا کرده ایم . زیرا به آزمندی و هوس آلوده شده ایم . [ اغراضِ نفسانی نیز حجابی است بر دیده . چنانکه در بیت 334 دفتر اوّل آمده است :

چون غرض آمد ، هنر پوشیده شد / صد حجاب از دل به سویِ دیده شد ]

فهرست = تعدادی صفحه است که به ابتدا و یا انتهای کتاب افزوده می شود و در آن ، فصول و ابواب و یا صورتِ اجمالی مطالب کتاب درج می گردد . مسلماََ کسی که از کُلِّ کتاب ، فقط فهرستِ مندرجاتِ آن را بخواند و یا حفظ کند . نزدِ اهلِ معرفت هیچ ارزشی ندارد . گر چه ممکن است نزدِ عوام النّاس مهم باشد . منظور از فهرست در این بیت ، ظاهرِ انسان است .

باشد آن فهرست ، دامی عامه را / تا چنان دانند متنِ نامه را

آن کتابِ اجمالیِ علوم و اسمِ ظاهری ، دامی است برای عوام النّاس ، زیرا آنان می پندارند که متن کتاب نیز مانندِ فهرستِ اجمالی آن است . [ متن نامه = در اینجا محتویات کتاب که منظور ، باطنِ انسان است . ]

منظور بیت : عوام فریبان ، کتابِ روحِ بشر را مطالعه نکرده اند . بلکه فقط با فهرست و عناوین کلّی آن آشنا هستند . یعنی ظواهری از انسان دیده اند و آنرا به گونه ای نشان می دهند که عامّه خیال می کنند که هر یک از این مدعیانِ انسان شناسی دانایانی بحرالعلوم اند . در حالی که بضاعت آنان یک مشت محفوظاتِ فاقدِ حقیقت است .

باز کُن سَر نامه را ، گردن مَتاب / زین سخن ، وَاللهُ اَعلم بِالصّواب

سرِ نامه را باز کُن و از این سخن رُخ برمتاب که خداوند به راستی و درستی داناتر است . [ گردن متاب = سرپیچی مکن ، رُخ متاب / سرِ نامه را باز کُن یعنی = درون و ضمیرِ خود را برای خویشتن بگشا و آن را ارزیابی کُن . ]

هست آن عنوان چو اِقرارِ زبان / متنِ نامۀ سینه را کُن امتحان

آن فهرست به منزلۀ اعتراف و اقرارِ زبانی است . و تو نباید به آن قانع شوی بلکه باید نامۀ دل را امتحان کنی . [ زیرا اقرارِ زبانی در نزدِ اهلِ معرفت اعتباری ندارد مگر آنکه با شهادتِ قلبی توأم شود . در آیه 10 سورۀ تحریم ، آمده است . « ای کسانی که ایمان آورده اید هر گاه زنانِ مؤمنِ مهاجر نزدِ شما بیامدند امتحانشان کنید … » مفسرانِ قرآنِ کریم می نویسند در محلِ حدیبیّه زنی از مشرکان اسلام آورد و سپس شوهرِ او نزدِ محمد (ص) آمد و او را مطالبه کرد . در بارۀ این موضوع آیه فوق نازل شد و دستور داد زنانِ مهاجر را امتحان کنید تا مطمئن شوید که آیا به انگیزۀ اسلام هجرت کرده اند یا چیزِ دیگر . ( مجمع البیان ، ج 9 ، ص 273 ) ]

که موافق هست با اِقرارِ تو ؟ / تا منافق وار نَبوَد کارِ تو

شهادتِ قلبی و ضمیرِ خود را امتحان کن که آیا اقرارِ زبانی با اقرارِ قلبی موافق است یا نه ؟ تا مبادا کارِ تو مانندِ اهلِ نفاق باشد . یعنی ظاهرت با باطنت مخالف باشد .

چون جَوالی بس گرانی می بَری / ز آن نباید کم ، که در وی بنگری

مثلاََ هر گاه جوالِ بسیار سنگینی را حمل می کنی . دستِ کم باید سَرِ آن را باز کنی و به محتویان آن نگاهی بیندازی . ( جَوال = کیسه ای بزرگ که از نخ و پارچۀ ضخیم درست کنند برای حمل بار ) [ مولانا در این تمثیل می گوید : ای انسان ، بسیاری از محفوظات تو به جای آنکه قلبت را روشن کند . تاریکی و ظلمتِ درونی آورد . علمی مفید است که باطنِ آدمی را صفا و جلا بخشد و اِلّا محفوظاتی که عُجب و خودبینی زاید ترکِ آن لازم است . پس لازم است که به محاسبۀ نَفس بپردازی و هر از گاهی خانه تکانیِ قلب کنی . ]

که چه داری در جَوال از تلخ و خَوش ؟ / گر همی ارزد کشیدن را ، بکش

نگاه کن ببین در آن جوال از تلخ و شیرین چه داری ؟ اگر ارزش حمل کردن دارد به دوش بکش .

ور نه خالی کُن جوالت را ز سنگ / بازخَر خود را از این بیگار و ننگ

و اِلّا جوالِ خود را از سنگ خالی کن و خود را از این زحمتِ بیهوده و ننگ و سرشکستگی نجات بده . [ مراد از «سنگ» در اینجا احوال و اندیشه ها و محفوظاتِ  بی ارزش اند که مثلِ سنگ بر حاملِ آن سنگینی می کنند . ]

در جَوال آن کُن که می باید کشید / سویِ سلطانان و ، شاهانِ رشید

در جوالِ وجودِ خود علوم و فنون و احوال و اعمالی بگذار که شایستگی حمل و بُردن به سویِ شاهانِ طریقت و کاملان حقیت را داشته باشد . [ حکایتی که در بخش بعدی می آید در بسطِ همین مطلب است . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد