رمیدن کره اسب از آب خوردن به سبب فریاد زدن | شرح و تفسیر

آنکه فرموده ست او اندر خطاب / کُرّه و مادر ، همی خوردند آب

آن ( حکین سنایی ) ضمنِ گفتارش فرموده است : کُرّه اسبی با مادرش آب می خوردند .

می شُخولیدند هر دَم آن نفر / بهرِ اسبان که هَلا هین آب خَور

مهتران دَم به دَم می زدند که آهای رمۀ اسب ها آب بخورید .

آن شُخولیدن به کُرّه می رسید / سر همی برداشت و ، از خور می رمید

همینکه کُره اسب صدای سوتِ مهتران را شنید سر از آبشخور بلند کرد و از شدّتِ وحشت و رمیدگی دست از اب خوردن کشید .

مادرش پرسید کای کُرّه چرا / می رمی هر ساعتی زین استقا ؟

مادر پرسید : ای کُرّۀ عزیزم چرا دم به دم می رمی و از اب خوردن دست می کشی .

گفت کُرّه : می شُخولند این گروه / ز اتّفاقِ یانگشان دارم شکوه

کُرّه گفت : چون این مهتران صفیر می کشند و از صفیرِ دست جمعی آنها ترس بَرَم می دارد .

پس دلم می لرزد ، از جا می رود / ز اتّفاقِ تعره ، خوفم نی رسد

از اینرو بر اثرِ شنیدن صفیرِ آنها قلبم به لرزه می افتد و پریشان می شود و خلاصه از بانگِ دست جمعی آنها دچار وحشت می شوم .

گفت مادر : تا جهان بوده ست از این / کارافزایان بُدند اندر زمین

مادر گفت : تا دنیا بوده و هست از این قبیل آدم های مزاحم در رویِ زمین وجود داشته اند و اینک هم وجود دارند .

هین تو کارِ خویش کن ای ارجمند / زود ، کایشان ریشِ خود بَرمی کَنَند

ای عزیز من ، بهوش باش و تو کاری به این صداها نداشته باش و کارِ خودت را بکن که اینان با شتاب مشغولِ زحمت و رنجی بی حاصل اند . خلاصه اینها دارند عمرِ پُ بهای خود را بدین وسیلت بر بادِ فنا می دهند . [ ریش کَندَن = تشویش بی فایده کردن ]

وقت ، تنگ و ، می رود آبِ فراخ / پیش از آن کز هَجر گردی شاخ ، شاخ

فرصت اندک است و این آبِ پهناور نیز جاری است . به خود آ پیش از آنکه از این آب ، جدا شوی و بر اثرِ این جدایی ، پاره پاره و هلاک شوی از این آبشخور سیراب شو .

شُهره کاریزی ست پُر آبِ حیات / آب کش ، تا بَردَمَد از تو نبات

چشمه ای است مشهور در میانِ مردم که لبریز از آبِ حیات است . از این چشمه به سوی خود جذب کن تا روح و روانت سبز و شکوفا شود . ( کاریز = قنات ، آب رو ، مجرای آب زیرزمینی ، در اینجا منظور چشمه و جویبار است ) [ اقوال و افعال اولیا یخدا بسانِ چشمۀ آبِ حیات است ، هر چه بیتر بکوشی که از آن چشمه برخوردار شوی ، درختِ قلب و روحت سبزتر و شکوفاتر می گردد . ]

آبِ خضر از جویِ نطقِ اولیا / می خوریم ای تشنۀ غافل ، بیا

ای تشنۀ بی خبر بیا که ما از جویبارِ نطقِ اولیاء آبِ حیاتِ طیّبه را می نوشیم . [ آب خضر = آب حیات ]

گر نبینی آب ، کورانه به فن / سویِ جُو آور سَبو ، در جوی زن

اگر فرضاََ چشمانت نمی تواند آبِ حیاتِ معارف و شهود حقایق را مشاهده کند . مانندِ نابینایان با روشی خاص ، کوزه ات را به سوی آب بیاور و داخلِ جویبار کن . [ یعنی اگر روح و قلبت در چنبرِ اوصافِ ذمیمه پوشیده شده و نمی توانی عیناََ به شهودِ حقیقت نایل شوی و سبوی وجودت را بی واسطه در جویبارِ حقایق غرق کنی . دست کم مانندِ نابینایان ، عصای استدلال به دست گیر و کورمال کورمال به سوی حقیقت حرکت کن . خلاصه دست از طلب بر مدار . ]

چون شنیدی کاندرین جو آب هست / کور را تقلید باید کار بست

تو که شنیده ای که در جویبار عالمِ الهی ، آبِ حیاتِ طیّبه وجود دارد . از آنجا که دیدۀ باطنی ندار باید از روشن بینان عارف تقلید کنی .

جو فرو بَر ، مَشکِ آبد اندیش را / تا گران بینی تو مَشکِ خویش را

مَشکِ قلب و روحت را که همواره به آبِ حقیقت می اندیشد . به جویبارِ اقوال و احوال اولیای خدا فرو کُن تا متوجه شوی که این مَشک از آبِ معانی و اسرار لبریز شده است .

چون گران دیدی ، شوی تو مُستَدِل / رَست از تقلیدِ خشک ، آن گاه دل

همینکه مَشکِ آبِ قلب و روحت را از آبِ حقایق و اسرارِ الهی سنگین و لبریز دیدی . زان پس قوۀ تشخیص و رهیابی در تو شکوفا می شود و آنگاه قلبت از دامِ تقلیدِ خشک و بی روح می رهد .

گر نبیند کور ، آبِ جو عِیان / لیک داند ، چون سبو بیند گران

هر چند نابینا نمی تواند آبِ جویبار را آشکارا مشاهده کند . امّا وقتی سبویش از آب لبریز شد ، سنگینی آن را احساس می کند .

که ز جو اندر سبو آبی برفت / کین سبک بود و گران شد ز آب و زَفت

نابینا این را درک می کند که ابتدا سبویش سبک بود ، زیرا آبی در آن نبود و سپس چون از آبِ جویبار لبریزش می کند متوجه می شود که سبویش از آب سنگین شده است .

ز آنکه هر بادی مرا درمی ربود / باد می نربایدم ، ثِقلم فزود

زیرا تا پیش از این هر بادی که می وزید مرا می ربود و با خود می برد امّا از وقتی که سنگین و وزین شده ام دیگر هیچ بادی نمی تواند مرا تکان دهد . [ پیش از آنکه قلب و روحم از اقوال و احوالِ هدایت گرانۀ هادیان شکوفا و بالنده شود و وزانتی پیدا کند هر گونه بادِ هوی و هوس مرا مانندِ پَرِ کاه به هر سو می برد امّا از وقتی که ثِقل و وزانتِ روحی و شخصیتی پیدا کرده ام هیچ تندبادی نمی تواند مرا از جا تکان دهد . « آنکه از بادی رود از جا ، خسی است » ]

مر سفیهان را رباید هر هوا / ز آنکه نَبوَدشان گرانیِّ قُوا

هر بادی ولو ضعیف می تواند آدم های سبک مغز را به این سو و آن سو ببرد . زیرا قوای عقلانی و روحی آنان به مرتبۀ وزانت و سنگینی نرسیده است . [ حضرت امیر مومنان علی (ع) در توصیفِ این قبیل سبک مغزان می فرماید : « مگسان خُرد و حقیر که از هر نعیقی پیروی کنند و با هر بادی بروند » ( نهج البلاغه فیض الاسلام ، حکمت 135 ) ]

کشتئی بی لنگر آمد مردِ شَر / که ز بادِ کژ نیابد او حذر

آدمِ بَدکار مانندِ کشتی فاقد لنگر است و مسلماََ کشتی بی لنگر نمی تواند از گزندِ بادِ مخالف در امان باشد . [ خلاصه باد ، آن را در پهنۀ دریا به این سو و آن سو می برد و عاقبت غرقش می کند . ]

لنگرِ عقل است عاقل را امان / لنگری دریوزه کُن از عاقلان

لنگر عقلِ معاد ، عاقل را از خطرات و صدمات مختلف در امان نگه می دارد ، پس باید چنین لنگری را از عاقلانِ حقیقی بخواهی .

او مددهایِ خِرَد چون دَر رُبود / از خزینۀ دُرِّ آن دریای جُود

از آنجا که عاقلِ حقیقی ، کمک هایی از عقلِ خود حاصل می کند ، همۀ آن کمک ها را از خزانۀ دریای بخشش و کرمِ الهی به دست آورده است .

زین چنین اِمداد ، دل پُر فن شود / بجهد از دل ، چشم هم روشن شود

از این قبیل امدادهای الهی ، قلبِ آدمی صاحبِ حکمت ها و علومِ مختلف می شود و این حکمت ها و روشن بینی ها از قلب می گذرد و به چشم سرایت می کند و موجبِ بینایی و بصیرت چشم می شود . [ مولانا در مصراع دوم به این نکته دقیق اشارت کرده که احوالِ قلبی و خصوصیات درونی در چشمِ انسان منعکس می شود . اگر قلب به نورِ حکمت و روشن بینی منوّر شود چشم نیز به مقامِ روشن بینی و بصیرت می رسد و همه چیز را با بصیرت می نگرد امّا وقتی که قلب به بیماری اخلاقی مبتلا شود همین اخلاقِ بیمارگونه در چشمِ او منعکس می شود و آن را در حجاب ساتری از تاریکی ها و غفلت فرو می برد . چنانکه در بیت 334 دفتر اوّل می فرماید :

چون غَرض آمد ، هنر پوشیده شد / صد حجاب از دل ، به سوی دیده شد ]

ز آنکه نور از دل بَر این دیده نشست / تا چو دل شد ، دیدۀ تو عاطل است

زیرا نورِ بصیرتی که در چشم وجود دارد ، از قلب و درونِ انسان برخاسته است یعنی روشنی چشم ، زاییده روشنی قلب است . این ارتباط به قدری اهمیت دارد که هر گاه کسی قلبِ خود را از دست دهد ، از چشمِ او کاری برنمی آید و عاطل و بی اثر می ماند .

دل چو بر انوارِ عقلی نیز زد / ز آن نصیبی هم به دو دیده دهد

هر گاه قلبِ آدمی از انوارِ تابان عقلی و ماورایی برخوردار شود ، از آن انوار ، نصیبی هم به چشمان او می رسد .

پس بدان کآبِ مبارک ز آسمان / وحیِ دل ها باشد و صدقِ بیان

حالا که این مقدمه را دانستی اینک بدان که منظور از آبِ پُر برکتی که از آسمان نازل می شود همانا وحی قلب ها و صداقت در کلام است . [ اشاره است به آیه 9 سورۀ ق « و فرو فرستادیم از آسمان ، آبی مبارک و بدان بوستان ها و دانه های درو شدنی برویاندیم » آیه فوق به اقتضای بطونِ مختلفِ قرآن کریم هم بر ظاهر قابل حمل است و هم بر باطن . در معنی ظاهر ، به جریان طبیعی نزول باران و رویش گیاهان اشارت می کند و در معنی باطن ، به نزول وحی از آسمان عالَمِ الهی اشاره دارد که موجبِ رویش بوستان معارف و مرغزار حقایق در قلب آدمی می شود . این نوع تفسیر قبل از مولانا نیز در میانِ مفسران بزرگ رایج بوده است . مولانا در این بیت به این نوع تفسیر ذوقی نظر داشته است . ]

ما چو آن کُرّه هم آبِ جُو خوریم / سویِ آن وسواسِ طاعن ننگریم

بنابراین ما نیز باید مانندِ آن کُرّه اسب که خود بطور طبیعی و غریزی و بدون نیاز به سوت و صفیر مهتران ، به آب خوردن مشغول می شود از آبِ علوم و معارفِ اولیای خدا سیراب شویم و هرگز به وسوسۀ وسوسه گران و خُرده گیران توجهی نکنیم .

پیرو پیغمبرانی ، رَه سپر / طعنۀ خلقان همه بادی شمر

اگر واقعاََ تو پیروِ انبیاء هستی به راهِ خود ادامه بده و سرزنش مردمِ نادان را بادی به حساب نیاور . [ چنانکه یکی از اوصافِ سالکان و مجاهدان طریق حق ، عدم التفات به سرزنش های طاعنان است . در آیه 54 سورۀ مائده آمده است « پیکار کنند در راهِ خدا و نهراسند از ملامتِ ملامتگران » ]

آن خداوندان که ره طی کرده اند / گوش فا بانگِ سگان کی کرده اند ؟

انبیاء و اولیاء و صاحبدلان که طریقِ حقیقت را پیموده اند و به منزلِ مقصود رسیده اند ، کی گوششان به عوعو و سر و صدای سگ سیرتان متوجه بوده است یعنی واقعاََ متوجه نبوده است .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد