شرح و تفسیر غزل شماره 141 دیوان سعدی شیرازی

یاد تو می رفت و ، ما عاشق و بیدل بُدیم / پرده برانداختی ، کار به اتمام رفت

آنگاه که فقط نامی در میان بود ، ما عاشقی دل از کف داده بوریم . اکنون که از حجاب برون آمدی و ما تو را آشکارا دیدیم ، کار عشق به انتها رسید و کمال یافت . [ کار به اتمام رفتن = تمام شدن و به پایان رسیدن کار / بیدل = کنایه از بی قرار و دلباخته / پرده برانداختن = کنایه از آشکار کردن ]

ماه نتابد به روز ، چیست که در خانه تافت ؟ / سرو نرُوید به بام ، کیست که بر بام رفت ؟

ماه در روز نمی تابد ، پس این که در خانه می تابد ؟ درخت سرو بر بام نمی روید ، پس این که بر بام رفته است کیست ؟ [ تافتن = پرتو انداختن و روشن شدن ]

مشعله ای برفروخت پرتو خورشید عشق / خرمن خامان بسوخت ، خانگه عام رفت

عشق به سان خورشید پرتوافشانی کرد و شعله ای برافروخت که در اثر آن ، حاصل خواص و هستی عوام به آتش کشیده شد و سوخت و از میان رفت . [ مشعله = مشعل / خانگه = خانه و سرای / خرمن سوختن = کنایه از هستی به باد دادن ]

عارف مجموع را در پس دیوار صبر / طاقت صبرش نبود ، ننگ شد و نام رفت

عارف آسوده خاطر و متمرکز که در پشت دیوار پنهان بود و داعیۀ صبر داشت ، در اثر شیفتگی طاقت از کف داد و شهرت و اعتبارش به باد رفت . [ عارف = دانا و شناسنده / مجموع = آسوده و دارای جمعیّت خاطر / ننگ و نام = آبرو و اعتبار / شدن = رفتن ]

گر به همه عمر خویش با تو برآرم دَمی / حاصل عمر آن دَم است ، باقی ایّام رفت

اگر در سراسر زندگانی ام فقط لحظه ای با تو به سر برم ، حاصل تمام عمرم همان یک لحظه است و بقیه ایّام عمر به بطالت گذشته است . [ دَمی = نفسی / حاصل = فایده ، نتیجه / دمی با کسی برآوردن = کنایه از لحظه ای و نفسی با کسی زندگی کردن ]

هر که هوایی نپخت ، یا به فراقی نسوخت / آخر عمر از جهان چون برود ، خام رفت

هر کس که هوای عشق در سر نداشت ، یا در اثر فراق و جدایی نسوخت ، وقتی در انتهای عمر از جهان برود ، خام و بی حاصل رفته است . [ هوا = عشق / هوا در سر پختن = کنایه از عاشق شدن ، شیفته و بی قرار گشتن / سوختن = کنایه از رنج دیدن / خام = کنایه از نپخته و ناآزموده ]

ما قدم از سَر کنیم در طلب دوستان / راه به جایی نبُرد ، هر که به اَقدام رفت

ما در راه طلب دوستان سَر خویش را قدم کرده و این راه را با سر می پوییم . آری ، هر کس در راه طلب دوست با پا راه رود ، به مقصد و مقصود نخواهد رسید . [ اَقدام = جمع قدم به معنی گام ها / قدم از سَر کردن = کنایه از درنگ نکردن  / راه به جایی بردن = رسیدن و پی بردن ]

همّت سعدی به عشق میل نکردی ، ولی / مِی چو فروشُد به کام ، عقل به ناکام رفت

تا سعدی عاقل بود ، اراده اش تمایلی به عشق نشان نمی داد امّا هنگامی که می عشق به کام او رسید ، ناچار عقل از او زایل شد و عشق بر وی سلطه یافت . [ همّت = در لغت به معنی بلند نظری و در نزد صوفیان ، قصد و کوشش دل است به جمیع قوای روحانی به جانب حق برای حصول کمال خود و یا دیگری / کام = دهان و گلو / به ناکام = به ناچار ]

شرح و تفسیر غزل 140                     شرح و تفسیر غزل 142