مریدی که شیخ از حرص و ضمیر او واقف شد | شرح و تفسیر

شیخ می شد با مریدی ، بی درنگ / سویِ شهری ، نان بدانجا بود تنگ

یکی از مشایخ با مریدی از مریدان خود شتابان به سوی شهری می رفت که نان در آن شهر کمیاب بود .

ترسِ جوع و قحط در فکرِ مُرید / هر دَمی می گشت از غفلت پدید

لحظه به لحظه در خیالِ آن مرید ، بیم از گرسنگی و قحطی پیدا می شد . و این بدان سبب بود که وی از رزّاق بودن حضرت حق غافل بود .

شیخ آگه بود و واقف از ضمیر / گفت او را : چند باشی در زَحیر

آن شیخ که از رازِ درون مرید با خبر بود . بدو گفت : چقدر در پریشانی و اضطرابی ؟ [ زَحیر = ناله و زاری ، در اینجا یعنی پریشانی و اضطراب ]

از برایِ غصّۀ نان سوختی / دیدۀ صبر و توکّل دوختی

بدان سبب از غمِ نان در تب و تابی که چشم صبر و توکّل را فروبسته ای . [ صبر = شرح بیت 1602 دفتر اوّل / توکّل = شرح بیت 468 دفتر اوّل ]

تو نه یی زآن نازنینانِ عزیز / که تو را دارند بی جُو و مَویز

تو از آن نوع انسان های ارجمندی نیستی که تو را بدون گردو و کشمش بگذارند . یعنی بیهوده وحشت مکن چون تو در سلک آن عارفانی نیستی که با گرسنگی قرین و همراه باشی .

جوع ، رزقِ جانِ خاصانِ خداست / کی زبونِ همچو تو گیجِ خداست ؟

گرسنگی ، طعامِ روحِ یاران خاص خداست . گرسنگی کی ممکن است که در اختیار گدایی کودن همچون تو قرار گیرد . [ قهراََ این گرسنگی با گرسنگی ناشی از ستم اجتماعی و توزیع ناعادلانه ثروت تفاوت دارد . این گرسنگی جنبۀ اختیاری و خودسازی دارد و آن گرسنگی جنبۀ تحمیلی و ویرانگرانه . امیر مؤمنان علی (ع) می فرماید : در لیلة المعراج رسول خدا از حق تعالی سؤال کرد : « پروردگارا ، میراث گرسنگی چیست ؟ خداوند فرمود : حکمت و صیانت قلب و نزدیکی به من و … » ( سفینة البحار ، ج 1 ، ص 192 و 193 ) ]

باش فارغ ، تو از آنها نیستی / که در این مطبخ تو بی نان بیستی

آسوده خاطر باش که تو از آن دسته انسان هایی نیستی که در مطبخ دنیا بی نان بمانی .

کاسه بر کاسه ست و نان بر نان مُدام / از برایِ این شکم خوارانِ عام

برای شکمبارگان عوام ، پیوسته کاسه پشتِ کاسه و نان پشتِ نان می رسد .

چون بمیرد ، می رود نان پیش پیش / کای ز بیمِ بی نوایی کُشته خویش

وقتی که آن شکمباره بمیرد نان پیشاپیشِ او می رود و می گوید : ای کسی که از بیمِ بینوایی . گرسنگی خود را کُشتی .

تو برفتی ، ماند نان ، برخیز گیر / ای بکُشته خویش را اندر زحیر

تو رفتی و نان ماند . بلند شو نان را بگیر ای کسی که از پریشانی و اضطراب خود را هلاک کردی . [ منظور بیت : وقتی که یکی از شکمبارگان حریص می میرد . صورت مثالی نان پیشاپیش تابوت او می رود و او را به خاطر حرصِ مُفرط مورد نکوهش و استهزاء قرار می دهد . و به او می گوید : این همه برای من حرص زدی . از حرص مُردی ولی من باقی هستم . پس ای دنیا پرستان اینقدر برای جمع ثروت و مال و مکنت حرص نزنید و حقوق ضعیفان را تاتار وار به یغما نبرید و سفرۀ آنان را خالی نکنید . ]

هین توکّل کُن ، ملرزان پا و دست / رزقِ تو بر تو ز تو عاشق تر است

بهوش باش ، به خدا توکّل کن و اینقدر دست و پایت را ملرزان . زیرا رزقِ مقدّرِ تو عاشق تر از تو به تو است .

عاشق ست و می زند او مول مول / که ز بی صبریت داند ، ای فَضول

رزق ، عاشقِ توست و خود را آهسته آهسته به تو نزدیک می کند . زیرا ای یاوه گو از بی صبری تو خبر دارد . [ مول مول = درنگ از پی درنگ ، در اینجا یعنی آهسته آهسته ]

گر تو را صبری بُدی ، رزق آمدی / خویشتن چون عاشقان بر تو زدی

اگر تو صبر داشته باشی . روزی نزدِ تو می آید و مانندِ عاشقان خود را به تو می رساند .

این تبِ لرزه ز خوفِ جوع چیست ؟ / در توکّل ، سیر می تانند زیست

این تب لرز از ترس گرسنگی برای چیست ؟ سالکان در مرتبۀ توکّل می توانند همیشه سیر زندگی کنند . [ تب لرز = اطبای قدیم آنرا جزو تب های بلغمی و صفراوی به شمار می آوردند و آن را ناشی از عفونت خون می دانستند . در این نوع تب ، بیمار احساس سرمای سخت می کند و تنش به شدّت می لرزد . نام امروزی آن مالاریا است . مولانا می گوید اگر کسی توکّل داشته باشد همیشه از آرامش روحی و استغنای درونی برخوردار است . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیز بخش بعد