شرح و تفسیر غزل شماره 45 دیوان سعدی شیرازی

ابروش کمان قتل عاشق / گیسوش کمند عقل داناست

ابروانش به کمانی می ماند که برای کُشتن عاشق کشیده شده است و گیسوانش به سان کمندی است که خِرَد مردم خردمند را چونان صیدی به دام می اندازد . [ در این بیت «ابرو» به «کمان» و «گیسو» به «کمند» تشبیه شده است . ]

بالای چنین اگر در اسلام / گویند که هست ، زیر و بالاست

اگر بگویند که چنین قامتی در میان مسلمانان دیده می شود ( و مسلمانان هنوز مسلمان باقی مانده و به وی نگرویده اند ) سخن بی معنی و هرزه گفته اند . [ بالا = قد و قامت / زیر و بالا = کنایه از سخن هرز و بی معنی است ]

ای آتش خرمن عزیزان / بنشین که هزار فتنه برخاست

ای دلربایی که چونان آتشی خرمن عزیزان را می سوزانی . از حرکت بایست و بنشین زیرا با رفتار موزونت هزار غوغا به پا شد . [ در این بیت «پسر» که در مصراع اوّل بیت اوّل آمده است به «آتش» تشبیه شده است . ]

بی جُرم بکُش که بنده مملوک / بی شرع ببَر که خانه یغماست

برای کشتن عاشق نیازی به اثبات جرم او نداری زیرا او همانند بندۀ زرخرید توست و برای غارت هستی او نیازی به قانون شرع نیست . [ جُرم = گناه / مملوک = غلام و بندۀ زرخرید / یغما = تاراج و غارت / خانه یغما = خوان یغما ]

دردت بکَشم که درد داروست / خارت بخورم که خار خرماست

دردی را که در اثر عشق تو به جان دارم ، تحمّل می کنم . زیرا درد عشق تو عین داروست و نیشی را که از تو من برسد ، چونان خرمایی پُرحلاوت تلقّی می کنم . [ خار خوردن = کنایه از تحمّل سختی و ناراحتی کردن / در این بیت «درد» به «دارو» و «خار» به «خرما» تشبیه شده است . ]

انگشت نمای خَلق بودن / زشت است ، ولیک با تو زیباست

رسوایی در میان مردم ناپسندیده است ، امّا اگر رسوایی به خاطر تو باشد زیبا و پسندیده خواهد بود . [ انگشت نما بودن = کنایه از مشهور و رسوا بودن ]

باید که سلامت تو باشد / سهل است ملامتی که بر ماست

آنچه بایسته و ضروری است ، تندرستی توست . وگرنه تحمّل سرزنش هایی که به خاطر تو بر ما روا می دارند چنان دشوار نیست .

جان در قدم تو ریخت سعدی / وِاین منزلت از خدای می خواست

سعدی جان خویش را در زیر گام های تو نثار کرد . البته این جان فشانی در راه تو مقام و منزلتی است که وی آن را از خدای خویش طلب می کرده است . [ منزلت = مقام و مرتبت / جان در قدم کسی ریختن = کنایه از خود را فدای کسی کردن است ]

خواهی که دگر حیات یابد / یک بار بگو که کُشتۀ ماست

اگر می خواهی که این کُشتۀ تو ، حیات دیگر و زندگی جاوید داشته باشد . فقط یک بار بر زبان آور که او در راه عشق ما به شهادت رسیده است . [ دگر حیات = حیات دیگر ، تولدی دیگر ، حیات جاودانه ]

شرح و تفسیر غزل 44                     شرح و تفسیر غزل 46