مثال عالم هستِ نیست نما و نیستِ هست نما | شرح و تفسیر

بحر را پوشید و کف کرد آشکار / باد را پوشید و ، بنمودت غبار

برای مثال ، دریا را پوشیده داشت و کف را آشکار نمود . و نیز ذاتِ باد را از چشمِ تو نهان داشت و گرد و غبار را به تو نشان داد .

چون مَنارۀ خاک پیچان در هوا / خاک از خود چون برآید بر عُلا ؟

مثال دیگر ، گرد و غبار مانندِ منارۀ خاکی است . در فضا می پیچد . ( ای ظاهربین ) چگونه ممکن است که خود به خود به هوا بلند شود ؟ [ مصراعِ اوّل تصویری است دقیق از « گِردباد » و آن بادی است که خاک را به شکلِ استوانه ای بلند به هوا می بَرد . گِردباد معمولاََ بر اثر برخورد دو جریان سریع باد که در جهت مخالف یکدیگر حرکت می کنند پدید می آید . افراد ظاهربین اثر را می بینند امّا مؤثر را هرگز . ]

خاک را بینی به بالا ای علیل / باد را نی ، جز به تعریفِ دلیل

ای بیماردل ، گرد و خاک را در فضا می بینی . امّا باد که عاملِ حرکتِ گرد و غبار است بدون تعریف و دلیل ، قابلِ شناخت نیست . [ علیل = بیمار ]

کف همی بینی روانه هر طرف / کفِّ بی دریا ندارد مُنصَرف

مثال دیگر ، کفِ دریا را می بینی که بر سطحِ آب به هر سو می رود . امّا کف که بدون دریا حرکتی ندارد .

کف به حس بینیّ و ، دریا از دلیل / فکر ، پنهان آشکارا قال و قیل

کف را آشکارا می بینی . امّا دریا را از طریقِ دلیل می شناسی . چنانکه فکر ، پنهان است و قیل و قال آشکار . [ مولانا در چند مثال پیشین مقایسه ای کرده است میانِ حقیقت و صُوَرِ حقیقت . ذاتِ حقیقت این جهان را پدید آورده است . جهان که صورتِ حقیقت است به چشمِ همگان می آید . امّا اصلِ حقیقت از غالبِ دیده ها مستور است . مولانا در بیت 1270 و 1271 دفتر سوم فرماید :

چشمِ دریا دیگر است و ، کف دِگر / کف بِهِل ، وز دیدۀ دریا نِگر

جنبشِ کف ها ز دریا روز و شب / کف همی بینیّ و ، دریا نی ، عجب

نفی را اثبات می پنداشتیم / دیدۀ معدوم بینی داشتیم

نفی را اثبات می انگاریم ، یعنی عدم را وجود خیال می کنیم . زیرا که چشمی نیست بین داریم . یعنی چنان خیال اندیش هستیم که وجود مجازی و سریع الزوال را وجودی حقیقی و جاودان می پنداریم .

دیده یی اندر نُعاسی شد پدید / کی توانَد جز خیال و نیست دید ؟

چشمی که خوابناک باشد چگونه ممکن است چیزی بجز خیال و موجوداتِ زوال پذیر ببیند ؟ [ چشمی که به خوابِ غفلت و جهالت فرورفته باشد آیا ممکن است جز اوهام و اشباح چیزی ببیند ؟ مسلماََ نمی تواند . [ نُعاس = چُرت ، پینکی ، خواب ]

لاجَرَم سرگشته گشتیم از ضَلال / چون حقیقت شد نهان ، پیدا خیال

ناگزیر بر اثرِ گمراهی ، حیران و سرگشته شده ایم . زیرا که حقیقت از دیدگان ما پوشیده مانده و خیالاتِ بی اساس آشکار گشته است .

این عدم را چون نشاند اندر نظر ؟ / چون نهان کرد آن حقیقت از بصر ؟

خداوند این عدم را ، یعنی این جهان را که در حقیقت معدوم است . چگونه در نظرِ مردم به عنوانِ وجود جای داده ؟ و چگونه آن حقیقت را ، یعنی عالمِ معنوی را که وجود دارد از نظرِ آنان پنهان کرده است ؟

آفرین ای اوستادِ سِحرباف / که نمودی مُعرِضان را دُرد ، صاف

آفرین بر تو ای استادِ ساحر که تیرگی را در نظرِ حق ستیزان صاف و زلال نمایاندی . [ در اینجا به خداوند «ساحر» اطلاق شده از آنرو که سببِ سِحر ، پنهان و درکِ آن برای اکثریت عقول دشوار است . طبرسی در ذیل آیه 102 سورۀ بقره می گوید : « سِحر کاری است که که سببش پنهان ادست و هر چیز را بر خلافِ صورتِ ظاهرش نشان می دهد . » ( مجمع البیان ، ج 1 ، ص 170 ) پس اطلاقِ «ساحر» بر خدا بواسطۀ اینست که آدمیان از رازِ افعال و حکمت مقدّراتِ او غالباََ سر در نمی آورند . مولانا در بیت 311 و 312 دفتر اوّل می فرماید :

کارِ بی چون را که کیفیّت نهد ؟ / این که گفتم هم ضرورت می دهد

که چنین بنماید و گه ضدِّ این / جز که حیرانی نباشد کارِ دین ]

ساحران مهتاب پیمایند زود / پیشِ بازرگان و ، زَر گیرند سود

ساحران ، مهتاب را در برابرِ چشمِ تاجر سریعاََ گز می کنند ( اندازه می گیرند ) و می فروشند و سود می برند . [ ساحران چنان در قوّۀ خیالیّه بازرگانان تصرف می کنند که نور مهتاب را به صورت پارچه نشان می دهند و سپس آن را با تَردستی گز می کنند و به آنان می فروشند و از این راه سودی کلان می برند . امّا آن بازرگانان خاسر و زیانکار می شوند . ]

سیم بربایند زین گون پیچ پیچ / سیم از دست رفته و کرباس هیچ

ساحران با این تردستی پولِ بازرگانان را از دستشان می ربایند و آن تاجرِ مالباخته هم پولش را از دست داده و هم هیچ کرباسی نصیبش نشده است . ( سیم = نقره ، در اینجا مراد پول و سرمایه است ) [ ساحرۀ دنیا نیز با سوداگران خود چنین معامله ای می کند . او نقدینۀ عُمرِ طالبانِ خود را می گیرد و در عوض مشتی اوهام و پندارهای بی اساس به آنان تحویل می دهد . ]

این جهان جادوست ، ما آن تاجریم / که ازو مهتابِ پیموده خریم

این دنیا در مَثَل مانندِ آن جادوگر است . و ما دنیا دوستان نیز مانندِ بازرگانان هستیم که از او مهتابِ گز شده می خریم .

گز کند کرباس ، پانصد گز ، شتاب / ساحرانه او ز نورِ ماهتاب

دنیا مانندِ ساحران پانصد گز از نورِ مهتاب را شتابان متر می کند و به سوداگرانِ دنیا دوست تحویل می دهد . [ گز کند = اندازه بگیرد ، به اصطلاح متر کند ]

چون سِتد او سیمِ عُمرت ، ای رَهی / سیم شد ، کرباس نی ، کیسه تُهی

ای بندۀ دنیا ، همینکه دنیا زر و سیمِ عُمرت را از تو بگیرد خواهی دید که نقدینۀ عُمرت به هدر رفته در حالی که کرباسی هم نصیبِ تو نشده و کیسۀ وجودت از نقدینۀ عمر و کمالات خالی مانده است . [ رَهی = غلام ، بنده ]

قُل اَعُوذَت خواند باید کِای اَحَد / هین ز نَفّاثات ، افغان وَز عُقَد

در اینصورت باید سورۀ قُل اَعُوذُ را بخوانی و بگویی ای خداوندِ یگانه ، به فریاد رس از دستِ این دمندگان و این گِره ها . ( قُل = بگو / اَعُوذ = پناه می برم / نَفّاثات = شرح بیت 3195 دفتر چهارم / عُقَد = جمع عقده ، گرِه ها ) [ اشاره است به آیاتِ سورۀ فلق « بگو پناه می برم به پروردگارِ سپیده دَم ، از گزندِ هر آنچه بیافریده و از گزندِ تاریکی که همه جا را فرا گیرد . و از گرند آنان که در گِره ها دَمَند . و از گزندِ حسدورزان آنگاه که حسد ورزند » ]

منظور بیت : تنها راهِ نجات از سِحرِ دنیا پناه جُستن به حضرتِ احدیّت است .

می دمند اندر گِرِه آن ساحرات / اَلغیاث اَلمُستغاث از بُرد و باخت

آن زنان جادوگر در گِره های افسون می دَمند . ای خداوندِ دادرس به فریادم رس از غلبۀ دنیا و مقهور شدنم به دستِ دنیا . [ اَلغِیاث = کمک ، یاری ، فریاد رسی ، به فریادم رس / اَلمُستَغاث = فریاد رس ، کسی که به فریاد درماندگان رسد ، از اسماء الله است ]

لیک برخوان از زبانِ فعل نیز / که زبانِ قول سُست است ای عزیز

عزیزِ من ، این سوره را با زبانِ عمل نیز بخوان زیرا که زبانِ حرف ناتوان است . [ بسیاری فقط با زبان به خدا پناه می برند و در عمل به سوی شیطان و شیطان صفتان پناه می جویند . ]

در زمانه مر تو را سه همرهند / آن یکی وافی و این دو غَدرمند

در این روزگار ، تو سه همراه و رفیق داری که یکی از آن سه یار ، باوفاست و دو نفر دیگر فریبکازند . [ غَدرمَند = فریبکار ، نیرنگباز ]

آن یکی یاران و ، دیگر رخت و مال / و آن سِوم وافی ست ، آن حُسن الفِعال

دو همراهِ فریبکارعبارتند از : رفقا و ثروت و مال ، و امّا همراهِ سوم که وفادارست همانا عملِ نیکِ توست . [ مقتبس از حدیثی از پیامبر (ص) : « سه نفر ، مُرده را دنبال کنند . از آن میان دو نفر بازگردند و یکی با او بماند . کسان و مالِ شخصِ مُرده به دنبال او روند و سپس بازآیند . امّا عملِ او همواره با او باشد » ( احادیث مثنوی ، ص 159 ) ]

مال نآید با تو بیرون از قصور / یار آید ، لیک آید تا به گور

مال از خانه ها و کاخ های تو خارج نشود و همراهِ تو نیاید . امّا دوست همراهِ تو می آید منتهی تا لبِ گور .

چون تو را روزِ اَجَل آید به پیش / یار گوید از زبانِ حالِ خویش

هنگامی که اجلت فرا رسد دوستِ تو با زبانِ حال می گوید :

تا بدینجا بیشِ همره نیستم / بر سرِ گورت زمانی بیستم

من تا اینجا بیشتر همراهِ تو نمی آیم . و اندکی هم بر سرِ گورت می ایستم . [ و فاتحه ای می خوانم . ]

فعلِ تو وافی ست ، زو کُن مُلتَحَد / که درآید با تو در قعرِ لَحَد

امّا اعمالِ تو وفادار است . پس باید آن را پناهگاهِ خود کنی . زیرا او تا اعماقِ گور همراه تو می آید . [ مُلتَحَد = پناهگاه ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد