مبالغه کردن موش در زاری و وصلت جستن از قورباغه | شرح و تفسیر

روز ، نور و مَکسَب و تابم تویی / شب ، قرار و سَلوَت و خوابم تویی

هنگام روز ، مایۀ روشنی و تلاش و تاب و توانم هستی . و هنگامِ شب مایۀ آرامش و آسودگی و خوابم تویی . [ مَکسَب = کسب و پیشه ، آنچه از سعی و تلاش حاصل آید / سَلوَت = تسلّی یافتن ، تسکین پیدا کردن ]

از مروّت باشد ، اَر شادم کنی / وقت و بی وقت از کرَم یادم کنی

اگر مرا شادمان کنی و گاه به گاه از روی بزرگواری یادم آری . نشان جوانمردی توست .

در شبانروزی وظیفۀ چاشتگاه / رانِبه کردی وِصال ، ای نیکخواه

ای رفیقِ خیرخواهِ من ، تو در طول شبانه روز فقط نیمروز را برای ملاقات معیّن کرده ای . [ رانِبه کردن = وظیفه و مقرری تعیین کردن / رانِبه کردن وصال = ملاقات را به وقتِ معیّنی موکول کردن ]

پانصد اِستسقاستَم اندر جگر / با هر اِستِسقا قرین جُوعُ البَقَر

در حالی که من عطش فراوانی در جگرم احساس می کنم و با هر عطش ، گرسنگی شِگرفی همراه است . [ جُوعُ البَقَر = گرسنگی گاوی ، اطبای قدیم آن را از امراض معدی می شمردند که شخص مبتلا هر چه غذا بخورد سیر نمی شود ، در اینجا یعنی گرسنگی سخت ]

بی نیازی از غمِ من ، ای امیر / دِه زکاتِ جاه و ، بنگر در فقیر

ای فرمانروا ، از اندوه من خبر نداری . در نتیجه تو به من نیاز نداری . ولی من به تو نیاز دارم . زکاتِ جاه و مقام خود را بپرداز و به این فقیر نگاه کن . [ همانطور که مال ، زکات دارد . جاه نیز زکات دارد . زکاتِ جاه دلجویی از نیازمندان است . در حدیثی آمده « زکاتِ جاه به فریاد رسیدن غمزدگان است » ( احادیث مثنوی ، ص 210 ) . نوری طبرسی نیز حدیثی از پیامبر (ص) نقل کرده که خداوند همانطور که در مورد مال از بندگان بازخواست می کند در مورد جاه و مقام نیز بازخواست می کند « پس خداوند فرماید : ای بندۀ من به تو جاه بخشیدم . آیا بوسیلۀ جاه ستمدیده و یا غمزده ای را یاری کردی ؟ » ( میزان الحکمة ، ج 1 ، ص 502 ) ]

این فقیرِ بی ادب ، نادَرخور است / لیک لطفِ عامِ تو زآن برتر است

درست است که این فقیر ، بی ادب است و آدمِ بی ادب ، سزاوار رفاقت با تو نیست . ولی الطافِ واسعۀ تو بالاتر از این مقوله است .

می نجوید لطفِ عامِ تو سَنَد / آفتابی بر حَدَث ها می زند

الطافِ واسعۀ تو جویای تکیه گاه و سببی نیست . یعنی لطف و احسانِ تو معلّل به علل نیست . زیرا بخشش بی علّت بر کریمان می زیبد . الطاف تو همچون آفتابی است که بر مدفوع می تابد . ( سَنَد = تکیه گاه ، هر چه بدان اعتماد کنند / حدث = مدفوع ، ادرار ) [ این بیت و بیت قبل و ابیات بعد هر چند از زبان موش خطاب به قورباغه است ولی بر حسب واقع خطاب انسان ناقص به انسان کامل است . ]

نورِ او را زآن زیانی نابُده / و آن حَدَث از خشکیی هیزم شده

نور آفتاب از مدفوع هیچ زیانی نمی یابد . ولی آن مدفوع بر اثر تابش انوار آفتاب مانندِ هیزم به موادِ سوختی مبدّل می گردد . یعنی تکامل می یابد و قابلیّت اشتعال و فروزش می یابد .

تا حَدَث در گُلخُنی شد ، نور یافت / در در و دیوارِ حمّامی بتافت

وقتی که مدفوع به تونِ حمّام راه یابد مشتعل می شود و فروزان می گردد و در و دیوار حمّام را گرم و روشن می کند . [ همینطور بندۀ ناقص با الطاف الهی و مصاحبت کاملان کمال می یابد . ]

بود آلایش ، شد آرایش کنون / چون بَرو برخواند خورشید آن فسون

ابتدا مدفوع سراسر آلودگی و پلیدی است ولی با مصاحبت خورشید به مرتبه ای ارتقاء می یابد که زینت بخش حمّام و اهلِ حمّام می شود . یعنی حمّام بدون آتش لطفی ندارد و اصلاََ حمّام نیست . چرا مدفوع بدین مرتبه رسیده ؟ برای اینکه خورشید بر او تجلّی کرده است . [ تجلّی حق از طریق اولیاء ، ناقصان را کمال می بخشد . ]

شمس هم معدۀ زمین را گرم کرد / تا زمین باقی حَدَث ها را بخَورد

خورشید معدۀ زمین را نیز گرم کرده یعنی زمین توسطِ نور خورشید گرم شده تا بقیه مدفوع ها را بخورد . یعنی زمین ، مدفوع را به خاک مبدّل می کند .

جُزوِ خاکی گشت و رُست از وی نبات / هکذا یَمحُو الاِلهُ السَّیّئات

مدفوعی که با خاک درآمیزد به خاک مبدّل می شود و گیاهانی از آن می روید . بدین ترتیب خداوند بدی های ما را به نیکی بَدَل فرماید . [ مصراع دوم اشاره به قسمتی از آیه 70 سورۀ فرقان دارد « مگر آنان که توبه کنند و ایمان آرند و کردار نیک انجام دهند . پس خداوند بدی های ایشان را به نیکی ، دگر سازد . و خداوند آمرزگار و مهربان است » ]

با حَدَث که بَتّرین است ، این کند / کِش نبات و نرگس و نسرین کند

وقتی که خداوند با مدفوع که پلیدترین چیزهاست چنین رفتارِ کریمانه ای می کند . یعنی آن را به گیاه و گُل نرگس و نسرین مبدّل می فرماید .

تا به نسرینِ مَناسک در وفا / حق چه بخشد در جزا و در عطا

تو ببین که حضرت حق به گُلِ طاعات و عبادات که در طریقِ وفای به عهدِ الهی انجام می شود . چه پاداش و عطیه ای می بخشد . [ وقتی که احسان خداوندِ کریم بدی های عاصیان را به نیکی تبدیل می کند . ببین طاعات و خیرات صالحان وفادار به پیمان توحیدیِ اَلَست را چه ارتقایی می بخشد . ]

چون خبیثان را چنین خِلعَت دهد / طَیّبین را تا چه بخشد در رَصَد

در جایی که خداوند به ناپاکان چنین دهشی عطا می کند . ببین که در بارگاه خویش به پاکان چه کرامتی عطا فرماید . [ رَصَد = در کمین نشستن ، در اینجا یعنی کمین و بارگاه ]

آن دهد حقشان که لاعَینُ رَأَت / که نگنجد در زبان و در لغت

خداوند به پاکان عطایی فرماید که تا کنون هیچ چشمی آن را ندیده و اندر گفت نآید . [ مصراع دوم اشاره است به حدیثی قدسی « حق تعالی فرمود : فراهم آوردم برای بندگانِ نیکو کردارم ، نعیمی را که نه چشمی آن را دیده و نه گوشی شنیده و نه بر قلبِ انسانی خطور کرده است » ( احادیثِ مثنوی ، ص 93 و 94 ) ]

ما کِییم این را ؟ بیا ای یارِ من / روزِ من روشن کن از خُلقِ حَسَن

ما چه کسی هستیم که بدین عطایی برسیم ؟ یعنی ما کسی نیستیم که لایق عطایای تو باشیم . بلکه هر چه به ما می دهی از روی فضل و احسان است نه استحقاقِ ذاتی ما . ای دوست من بیا و با اخلاق حسنه ات روزم را روشنی بخش . [ از اینجا تا انتهای این بخش ، موش در مقام بنده ای عاصی به گناهان و مفاسد اخلاقی و شخصیتی خود اعتراف می کند و چشم امید بر رحمت واسعۀ الهی می دوزد . ]

منگر اندر زشتی و مکروهی ام / که ز پُر زَهری چو مارِ کوهی ام

به زشتی و ناپسندی ام نگاه مکن . از بس آکنده از زَهرم که همچون مارِ کوهی شده ام . [ ای حضرت معشوق به زشتی و قباحتم منگر . بلکه به زیبایی و احسانِ خود بنگر . چنانکه اگر به عدلت رفتار کنی کارِ ما آدمیان به تمامی حبط و تباه است . امّا اگر به فضل و احسانت عمل کنی . در آن صورت همگان به رستگاری خود امید بندند . ]

ای که من زشت و ، خصالم جمله زشت / چون شوم گُل ؟ چون مرا او خار کِشت

افسوس که من زشتم و صفاتم نیز زشت است . چگونه می توانم گُل باشم در حالی که حضرت معشوق مرا خار کِشته است . [ این بیت با بیانی ظاهراََ متناقض غایت انکسار و خاکساری عبد در برابر معبود را بیان داشته است . ]

نو بهارِ حُسنِ گُل دِه خار را / زینتِ طاووس دِه این مار را

به خار ، زیبایی گُلِ نوبهار عطا کن . و به این مار ، زیور طاووس بده . یعنی بدی های مرا به نیکی دگر فرما .

در کمالِ زشتی ام من مُنتهی / لطفِ تو در فضل و در فن مُنتهی

من به نهایت درجۀ زشتی رسیده ام و لطف و احسان تو نیز در نهایت درجه قرار دارد .

حاجتِ این مُنتهی زآن مُنتهی / تو برآر ، ای حسرتِ سَروِ سَهی

ای کسی که در زیبایی ، سروِ بلندبالا را به غبطه درآورده ای . نیاز این بنده را که سراسر نقص و زشتی است تو برآر که در اعلی درجۀ حُسن و کمالی .

چون بمیرم ، فضلِ تو خواهد گریست / از کرَم ، گر چه ز حاجت او بَری ست

گرچه فضلِ تو هیچ حاجتی به مخلوق ندارد و مبرّا از نیاز است . امّا اگر من بمیرم باز فضلِ تو از روی کرامت بر من خواهد گریست .

بر سرِ گورم بسی خواهد نشست / خواهد از چشمِ لطیفش اَشک جَست

فضل تو بر مزارم خواهد نشست و از چشمان زیبا و لطیفش اشک جاری خواهد شد .

نوحه خواهد کرد بر محرومی ام / چشم خواهد بست از مظلومی ام

فضل تو بر حرمان من نوحه و شیون سر خواهد داد و به سببِ ستمدیدگی من چشم از زشتی هایم فرو خواهد بست . یعنی مرا عفو خواهد کرد .

اندکی زآن لطف ها اکنون بکن / حلقه ای در گوشِ من کن زآن سخن

اینک اندکی از آن الطاف را به من ارزانی دار . یعنی لطف و عنایتی که می خواهی از پسِ مُردنم به من عطا فرمایی اینک که زنده ام عطا فرما و از سخنان محبت آمیزی که پس از خاک شدنم به من خواهی گفت بخشی از آن سخنان در همین دنیا به گوش من در آور .

آنگه خواهی گفت تو با خاکِ من / بر فشان بر مُدرَکِ غمناکِ من

سخنانی که خطاب به قبر من خواهی گفت اینک تا در این دنیا هستم بر گوشِ اِدراکِ من نثار کن . ( مُدرَک = درک ، ادراک )

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد