مانند شدن این وزیر دون به وزیر فرعون یعنی هامان | شرح و تفسیر

آن کلامی که بدادی سنگ شیر / از خوشیِّ آن کلامِ بی نظیر

کلمِ بی مانندِ موسی چنان مؤثر و زیبا و حیات بخش بود که اگر فرضاََ آ« را به سنگ و جمادات هم می گفت از آن چشمۀ شیر روان می شد .

چون به هامان که وزیرش بود ، او / مشورت کردی ، که کینش بود خو

امّا وقتی که فرعون با وزیرِ خود هامان که مردی کینه توز بود مشورت می کرد .

پس بگفتی : تا کنون بودی خدیو / بنده گردی ژنده پوشی را به ریو ؟

هامان به او گفت : تا کنون تو پادشاهی بزرگ بودی . امّا اکنون می خواهی فریبِ ژنده پوشی ( موسی ) را بخوری و غلام شوی ؟ [ خَدیو = پادشاه / ریو = حیله و مکر ]

همچو سنگِ مَنجَنیقی ، آمدی / آن سخت ، بر شیشه خانۀ تو زدی

آن سخنِ ماهان ، مانندِ سنگی بود که از یک منجنیق رها شد و به شیشۀ خانۀ او اصابت کرد . [ منجنیق = فلاخنی است بزرگ که در جنگ های قدیم با آن سنگ های عظیم را به سوی بُرج و باروی دشمن پرتاب می کردند /  شیشه خانۀ او = کنایه از قلبِ ضعیف و شخصیت سطحی فرعون بود که کلامِ هامان چنان او را تحتِ تأثیر قرار می داد که گویی سنگی از منجنیق رها شود و خانۀ شیشه ای او را در هم شکند . ]

هر چه صد روز آن کلیمِ خوش خِطاب / ساختی ، در یک دم ، او کردی خراب

هر آنچه را که موسای کلیم الله و خوش بیان در طی صد روز می ساخت . هامان می آمد و در یک لحظه آن را ویران می کرد .

عقلِ تو دستور و ، مغلوبِ هواست / در وجودت رهزنِ راهِ خداست

مولانا از حکایت فرعون و هامان نتیجه می گیرد که حقیقتِ نوعیه این دو شخص در بسیاری از آدمیان وجود دارد و می فرماید : عقلِ تو در کشور وجودت به منزلۀ وزیر و مغلوبِ هوای نَفس است . و آن عقل ، تو را از راهِ خدا منحرف می کند . ( دَستُور = صاحب دست ، وزیر ) [ منظور از «این عقل» ، عقل معاش و دنیا طلب است . چنین عقلی همیشه مقهورِ هوای نفس است و در نتیجه هر گاه روحِ تو که به منزلۀ سلطانِ وجودِ توست بخواهد به راهِ خدا بیاید عقل معاش ، او را به بیراهه می کشد . ]

ناصحی ربّانیی ، پندت دهد / آن سخن را او به فن طَرحی نهد

هر گاه نصیحت کننده ای الهی ، تو را مورد ارشاد قرار دهد . عقل معاش ، سخنان او را با حیله و تزویر ، مردود نشان می دهد . ( طرح نهادن = دور انداختن ، برانداختن ) [ هر گاه هادی و مرشدی موسی صفت تو را راهنمایی کند . عقل معاش تو مانندِ هامان جلو می آید و تو را می فریبد . ]

کین نه بر جای است ، هین از جا مشو / نیست چندان ، با خود آ ، شیدا مشو

عقل معاش به تو می گوید که این سخنان هادی ، همه بی ربط است . مبادا از جایت تکان بخوری که این حرف ها چندان هم پسندیده نیست . به خود بیا و اینقدر شیفتگی نشان نده .

وایِ آن شه که وزیرش این بُوَد / جای هر دو ، دوزخِ پُر کین بُوَد

وای به حالِ آن شاهی که وزیرش چنین باشد . البته که جای آن دو دوزخِ قهّار است .

شاد آن شاهی که او را دست گیر / باشد اندر کار ، چون آصف وزیر

خوشا به حالِ شاهی که در امور مملکتی ، وزیری مانندِ آصِف یاور و دستگیرش باشد . [ توضیح در مورد آصف در شرح بیت 904 دفتر چهارم ]

شاهِ عادل چون قرینِ او شود / نامِ آن نُورُ علی نُورِِ بُوَد

اگر شاهی دادگر با وزیری مانندِ آصف همراه شود . این مصاحبت و همراهی همان مصداق نورُ عَلی نُور است . [ حاکم عادل به منزلۀ نور است . وزیر دانا و نیک سرشت نیز به مثابۀ نور است . وقتی این دو در کنارِ هم قرار گیرند نور بر نور می شود . ]

چون سلیمان شاه و ، چون آصِف وزیر / نور بر نورست و ، عنبر بر عَبیر

هر گاه سلیمان شاه باشد و آصف ، وزیر او . این همان مصداق نور بر نور و عنبر بر عبیر است . [ عَبیر = نوعی ماده خوشبو که مرکّب است از مُشک و گلاب و زعفران و صندل ]

شاه ، فرعون و ، چو ماهانش وزیر / هر دو را نَبوَد ز بدبختی گُریز

امّا اگر شاه مانندِ فرعونِ ستمگر باشد و وزیرش مانندِ ماهانِ خبیث . هیچیک از آن دو از بدبختی چاره ای ندارد .

پس بُوَد ظُلمات ، بعضی فوقِ بعض / نه خِرد یار و ، نه دولت روزِ عَرض

پس تاریکی بر تاریکی قرار می گیرد و روز قیامت نه عقل می تواند به آنان یاری کند و نه بخت . ( روز عَرض = روزی است که همۀ خلایق در پیشگاهِ الهی حاضر می شوند . ) [ اشاره است به آیه 40 سورۀ نور « یا همچون تاریکی هایی است در دریایی ژرف که موج ، آنرا فرو پوشد . و بر زَبَرِ آن موجی دیگر است . و بر زَبَرِ آن ابری تاریک ، ظلمت هایی است یکی بر زَبَرِ دیگر . آنچنان که هر گاه دستِ خود بُرون آرند از ( شدّتِ تاریکی ) نتوانند آن را دید . و هر که را خدا نوری نداده نوری ندارد » . خداوند اعمالِ کافران را به سه تاریکی تو بر تو تشبیه کرده است . یکی ژرفای دریا و دیگری امواجِ دریا و سومی هوای ابری . یعنی حق ستیزان در تاریکی حیرت و غفلت عمل می کنند و کردار و گفتار و سِگالِ ایشان در تاریکی های متراکمِ نفسانی احاطه شده است ( مجمع البیان ، ج 7 ، ص 949 ) . برخی نیز گویند که این سه تاریکی نفسانیاتی است که قلب و سمع و بصر حق ستیزان را می پوشاند . یعنی ابزار شناخت و معرفتِ آنان از کار می افتد . ]

من ندیدم جز شَقاوت در لِئام / گر تو دیدستی ، رسان از من سلام

من که در آدمیان فرومایه ، چیزی جز بدبختی ندیده ام . اگر تو غیر از این دیده ای ، سلام مرا به آن شخص برسان . یعنی اگر تو آدمِ فرومایه ای را سراغ داری که بجز بدبختی چیز دیگری هم دارد سلام مرا به او برسان . در واقع چنین کسی وجود ندارد . [ شَقاوت = بدبختی ، شِقاوت هم گفته می شود / لِئام = جمع لئیم به معنی فرمایه ، پست ]

همچو جان باشد شه و ، صاحب ، چو عقل / عقلِ فاسد روح را آرد به نقل

شاه به منزلۀ جان است و وزیر مانندِ عقل ، البته که عقلِ فاسد . روح را به تباهی می کشد .

آن فرشتۀ عقل چون هاروت شد / سِحرآموزِ دو صد طاغوت شد

فرشتۀ عقل هر گاه مانندِ هاروت شود به بسیاری از شیاطین جادوگری می آموزد . ( فرشتۀ عقل = عقلی که مانندِ فرشته است ) [ در اینجا به آن بخش از افسانۀ هاروت و ماروت اشاره شده که آن دو فرشته ( هاروت و ماروت ) همینکه دارای شهوات و امیالِ نفسانی سرشته در طبعِ آدمیان شدند . پاک خویی و فرشتگی را از دست دادند و به جرم و جریرت آلوده شدند و به شریران ، فنِ ساحری آموختند . مولانا از این قسمت افسانه بهره می گیرد و می فرماید : هر گاه عقل که طبعاََ پاک و لطیف است مقهورِ شهوت شود به جای آنکه مشاورِ صالحی برای انسان باشد و او را به راهِ رشد و صلاح دعوت کند به گمراهی اش می خواند . توضیح آنکه هر چند برخی ، هاروت و ماروت را دو تن از اهالی شهرِ بابِل می دانند و اطلاق فرشته را بر آنان وصفی می دانند و نه ذاتی . ولی مشهور میان مفسران و مورخان اینست که آن دو ، فرشته بودند . چنانکه آیه 102 سورۀ بقره ، صریحاََ آن دو را فرشته می خواند . بدون شک افسانۀ مذکور با مقامِ منیعِ فرشتگان که ذاتاََ مطیع فرمانِ الهی هستند در نمی سازد .

همانطور که بارها گفته شده منظور مولانا از ذکر حکایات و قصص ، تاریخ نگاری رسمی و حرفه ای نیست . بلکه او علاوه بر ساختن حکایات ، در شکل و محتوای بسیاری از حکایات و وقایع تاریخی نیز دخل و تصرف می کند و با نبوغی بی مانند و کلامی نیرومند معانی و مقاصد والایی را در بیان می آورد . و این نکته ای است که غالبِ خرده گیران بوالفضول آنرا نادیده می گیرند . ]

عقلِ جزوی را وزیرِ خود مگیر / عقلِ کُل را ساز ای سلطان ، وزیر

عقل جزوی ( عقل معاش ) را وزیرِ خود مکن . بلکه ای سلطان ، عقلِ کُل ( عقل معاد ) را وزیر خود قرار بده .

مر هوا را تو وزیرِ خود مساز / که برآید جانِ پاکت از نماز

هوای نَفس را وزیرِ خود مکن . زیرا روحِ لطیف و پاکیزه ات از پاکی و طاعت دور شود .

کین هوا پُر حرص و حالی بین بُوَد / عقل را اندیشه یومِ دین بُوَد

زیرا که هوای نَفس ، آزمند است و زمانِ حال را می بیند . در حالی که عقلِ معاد در فکرِ روزِ رستاخیز است . [ مولانا در بیت 2583 دفتر اوّل می گوید :

چشمِ آخِربین تواند دید راست / چشمِ آخُربین غرورست و خطا ]

عقل را دو دیده در پایانِ کار / بهرِ آن گُل می کشد او رنجِ خار

عقل با دو چشم به پایان کار می نگرد و به خاطر آن گُل ، رنجِ خار را تحمل می کند . [ عقل معاد به آدمی توصیه می کند که به طاعت و ریاضت مشغول شو و از مشتهیاتِ نفسانی درگذر تا به گِلِ سعادتِ اُخروی برسی . ]

که نفرساید ، نریزد ، در خزان / باد ، هر خُرطومِ اَخشَم دُور از آن

باد آن گُل را در موسمِ خزان پژمرده نکند و آنرا فرو نریزد . و هر دماغِ علیل از آن دور است . [ منظور بیت : هر که شامّۀ باطنی اش علیل باشد و نتواند رایحۀ معنا را ببوید . ]

شرح  تفسیر بخش قبل                   شرح و تفسیر بخش بعد