سؤال عارف از کشیش که عمر تو بیشتر است یا ریش هایت | شرح و تفسیر

گفت : نه ، من پیش از او زاییده ام / بی ز ریشی ، بس جهان را دیده ام

کشیش گفت : نه ، من قبل از روییدن ریشم زاده شده ام . و بدون ریش دنیا را خیلی دیده ام .

گفت : ریشت شد سپید ، از حال گشت / خویِ زشتِ تو نگردیده ست وَشت

عارف گفت : ببین ریشت سفید شده و حالِ پیشینِ آن تغییر یافت . امّا صفت زشتِ تو هنوز تحوّل نیافته است و به خوبی و نیکی نگراییده است . [ وَشت = خوب ، زیبا ]

او پس از تو زاد و ، از تو بگذرید / تو چنین خشکی ز سودایِ ثَرید

با آنکه ریشِ تو پس از تو زاده شده ولی در راهِ کمال بر تو سبقت گرفته است . در حالیکه تو هنوز در اندیشۀ امور نفسانی هستی . [ ثَرید = نانی است که تکه تکه می کنند و در آب آبگوشت می ریزند و پس از خیساندن می خورند . «تلیت» و «ترید» هم می گویند . در اینجا منظور امور نفسانی است . ]

تو بر آن رنگی که اوّل زاده ای / یک قدم ز آن پیشتر ننهاده ای

تو هنوز به همان رنگی هستی که در بدوِ تولّدت بودی . یعنی تو هنوز خام و کودک صفتی . و حتّی قدمی از آن حال به سویِ کمال پیش ننهاده ای .

همچنان دوغی تُرُش در معدنی / خود نکردی زو مُخَلَّص روغنی 

تو مانند دوغِ تُرُشی هستی که در مَشک طبیعت مانده ای . و هنوز از آن دوغ ، روغنی نگرفته ای . یعنی نَفسِ خامت را که همچون دوغ ترش در مشک طبیعت است به تکان و تنش وانداشته ای که زبده شود .

هم خمیری ، خُمرۀ طینه دری / گر چه عمری در تَنورِ آذری

با اینکه عمری را در تنورِ آتش جهان سپری کرده ای . با این حال هنوز در اندرون خمرۀ گِلی هستی که در آغاز خلقت تو را از آن سرشته اند . یعنی هنوز خامی اولیّه ات را داری . [ طینه = گِل / خمرۀ طینه = مراد جسم آدمی است . یعنی تو هنوز در خمرۀ جسم خود به صورت خمیر ناپخته مانده ای و به کمال نرسیده ای . ]

چون حشیشی پا به گِل بر پشته ای / گر چه از بادِ هوس سرگشته ای

گرچه بر اثر بادهای نفسانی تکاپویی داری . امّا مانند گیاهانی که بر تپه ای رُسته اند پای در گِل فرو داری . [ حرکت آدمیان غافل در سطح طبایع و غرایز است و هرگز حرکت صعودی ندارند . زیرا پای همّتشان در گِلزارِ هواهای نفسانی فرو رفته است . ]

همچو قومِ موسی اندر حَرِّ تیه / مانده یی بر جای ، چل سال ای سفیه

ای نابِخرد ، تو مانند قوم موسی چهل سال در گرمای بیابان تیه بر جای خود مانده ای . [ حَرّ = گرما ، حرارت / تَیه = در لغت به معنی حیران و سرگردانی است . از اینرو به دشت و هامونی که مردم در آن گُم شوند تَیه گویند . حضرت موسی (ع) به امرِ خداوند می خواست قومِ بنی اسراییل را از مصر به ارضِ مقدس ببرد . امّا آنان که به زندگی مرفه شهری عادت کرده بودند از این حکم سرباز زدند و در نتیجه به امرِ حق موظف شدند که چهل سال در صحرایِ تَیه ( بخشی از صحرای سینا ) حیران و سرگردان مانند . مفسّران و راویان می گویند : قومِ بنی اسراییل در بیابانِ تَیه از صبح تا شام راه می رفتند و چون به خود می آمدند می دیدند . تازه سرِ جایِ اوّلِ خود هستندو به یکدیگر می گفتند : گویا راه را گم کرده ایم ( تفسیر شریف لاهیجی ، ج 1 ، ص 636 ) ]

می روی هر روز تا شب هَروَله / خویش می بینی در اوّل مرحله

هر روز از صبح تا شب به شتاب می روی . ولی همینکه به خود می آیی می بینی تازه سرِ جای اوّلت هستی . [ هَروَله = تند راه رفتن ، حالتی بین راه رفتن و دویدن ]

نگذری زین بُعدِ سیصد ساله تو / تا که داری عشق آن گوساله تو

تا وقتی که به آن گوساله عشق می ورزی . یعنی تا وقتی که اسیر روحِ حیوانی و امیال نفسانی خود باشی نمی توانی این راهِ سیصد ساله را درنوردی . یعنی راه کمال الهی را که بس طویل است طی کنی . [ «سیصد» در اینجا برای تکثیر آمده نه تحدید . ]

تا خیالِ عِجل از جانشان نرفت / بُد بر ایشان تَیه چون گردابِ تَفت

مادام که خیال گوساله پرستی از روح و روان بنی اسراییل بیرون نرفت . بیابان تیه بر ایشان گردابی سوزان بود . ( عِجل = گوساله / تَفت = با حرارت ، شتابان ) [ مصراع اوّل ناظر است به قسمتی از آیه 92 سورۀ بقره « … دل های شما (بنی اسراییل) به سبب کفرتان به محبّت گوساله آبیاری شد … ] [ از ابیات پیشین برمی آید که مراد از «تیه» ، دنیاست و مراد از «عِجل» ، نفسانیّات است . پس تا وقتی که از پرستش دنیا و جاذبه های مبتذل زندگی مادّی رها نشده ای از سرگشتگی و پوچی نخواهی رَست . ]

غیرِ این عِجلی کزو یابیده ای / بی نهایت لطف و نعمت دیده ای

بجز این گوساله که از خدا یافته ای . نعمت ها و الطاف بیشمار دیگری نیز دیده ای . یعنی چرا فقط به نفسانیّات توجه داری ؟ مگر اذواق و مواجید روحی جزو نعمت های الهی نیست ؟

گاوطبعی ، ز آن نکوییهای زَفت / از دلت ، در عشقِ این گوساله رفت

امّا چون طبیعت گاو داری ، یعنی همچون گاو در مرتع شهوات می چری . نعمت های بزرگ الهی را به خاطرِ علاقه به گاوِ نَفس فراموش می کنی .

باری اکنون تو ز هر جُزوت بپُرس / صد زبان دارند این اجزایِ خُرس

به هر حال اینک از اجزای وجود خود بپرس . زیرا این اجزای به ظاهر لال ، صد نوع زبانِ گویا دارد . [ خُرس = افراد گنگ و لال ، جمعِ اَخرَس ]

ذکرِ نعمت های رزّاقِ جهان / که نهان شد آن در اوراقِ زمان

یادِ نعمت های روزی دهنده جهان که در لابلای صفحات روزگار پنهان شده است از اجزای وجود خود سؤال کن .

روز و شب افسانه جویانی تو چُست / جزو جزوِ تو فسانه گویِ توست

هر چند روزان و شبان به چابکی طالب حکایتی . ولی هر جزء از وجودِ تو برای تو حکایت می گوید . [ تو مانند آن تُرک که پی در پی از آن خیّاط ، حکایت می طلبید . پیوسته می خواهی حکایت این و آن را بشنوی . در حالی که اجزایِ وجودِ تو هر کدام حکایت گو هستند . آنچه خود داشت ز بیگانه تمنّا می کرد . ]

جزو جزوت تا بِرُسته ست از عدم / چند شادی دیده اند و چند غم

از همان وقت که اجزای وجود تو از نیستی به هستی درآمده اند . شادی ها و اندوه های متعددی چشیده اند .

زآنکه بی لذّت نروید هیچ جزو / بلکه لاغر گردد از هر پیچ جزو

زیرا هیچ جزوی و عضوی بدون لذّت پدید نمی آید . یعنی هر جزیی از اجزای انسان تا لذّت نعمت نچشد از عدم به وجود نیاید . پس سببِ تکوّنِ هر موجود نعمت و شادی است نه نقمت و اندوه . بلکه پیچ و تاب و غم و ناملایمات موجب لاغری و فنای اجزا می گردد . ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر ششم ، ص 80 )

جزو ماند و آن خوشی از یاد رفت / بل نرفت آن ، خُفیه شد از پنج و هفت

جزو بر جای ماند و آن لذّت فراموش شد . البته مطلقاََ فراموش نشد بلکه از حواسِ پنجگانه و هفت اندام تو مخفی ماند . ( خُفیه = پنهانی ، پوشیدگی ) [ مراد از «پنج» ، حواس پنجگانه و مراد از «هفت» ، هفت عضو اصلی است که از نظر اطبای قدیم به برونی و درونی تقسیم می شود . هفت عضو اصلی برونی بدین قرار است : سر ، سینه ، پُشت ، دو دست و دو پا . و هفت عضو اصلی درونی بدین قرار است : دِماغ ، دل ، جگر ، سپُرز ، شُش ، زَهره و معده . روی هم رفته مراد از «پنج و شش» در اینجا کُلِّ وجود انسان و قوای ذهنی اوست . یادِ آن لذّت محو نشد بلکه در ضمیر ناخودآگاه تو باقی ماند . ]

همچو تابستانی که از وی پنبه زاد / ماند پنبه ، رفت تابستان ز یاد

مانند تابستان که پنبه در آن فصل به دست می آید . پنبه می مانَد و تابستان می رود .

یا مثالِ یخ که زاید از شِتا / شد شِتا پنهان و ، آن یخ پیشِ ما

یا مانند یخ که از سرمای سخت زمستان پدید می آید . زمستان می رود ولی آن یخ در نزد ما می ماند . [ شِتا = مخفف شِتاء به معنی زمستان ]

هست آن یخ زآن صُعوبت یادگار / یادگارِ صَیف در دی این ثِمار

آن یخ یادگار سرمای سخت زمستان است . و میوه هایی که برای زمستان نگهداری می شود نیز یادگار فصلِ تابستان است . ( صیف = تابستان ) [ هم تابستان در زمستان ، یادگار دارد و هم زمستان در تابستان . با دیدن هر یک از آنها به یادِ آن دو فصل می افتیم . همینطور اعضاء و جوارح ما هر یک چون با لطف و احسان الهی پدید آمده اند باید ما را به یاد آن الطاف بیندازد . ]

همچنان هر جزو جزوت ای فَتی / در تَنت افسانه گویِ نعمتی

ای جوان ، بر همین اسلوب هر یک از اجزای وجود تو یادآور نعمتی از نعمت های الهی است .

چون زنی که بیست فرزندش بُوَد / هر یکی حاکیِّ حالِ خوش بُوَد

چنانکه مثلاََ زنی که بیست فرزند زاییده هر کدام یادآورِ خوشی و لذّت اوست .

حمل نَبوَد بی ز مستی و ز لاغ / بی بهاری کی شود زاینده باغ ؟

هیچ زنی بدون شهوت و ملاعبه باردار نمی شود . مثلاََ مگر ممکن است که در باغ بدون بهار ، گُل و سبزه بدمد .

حاملان و بچّگانشان بر کنار / شد دلیلِ عشق بازی با بهار

درختان بارور و میوه های آنها در کنارشان دلیل بر اینست که آنها با بهار عشق بازی کرده اند . یعنی از لطافت بهار استفاده کرده اند .

هر درختی در رضاع کودکان / همچو مریم حامل از شاهی نهان

هر درختی در شیر دادن به کودکان خویش مانند حضرت مریم (ع) است که از شاهی نامرئی یعنی حضرت جبرییل (ع) حامله شده است . ( رضاع = شیر خوردن کودک از پستان مادر و یا هر زن دیگر ) [ درختان به منزلۀ مادراند و بهار به منزلۀ پدر است و کودکان ، به منزلۀ برگها و شکئفه ها و میوه ها هستند . درختان توسط بهار بارور می شوند و برگها و اثمار خود را پرورش می دهند . ]

گرچه در آب آتشی پوشیده شد / صد هزاران کف بر او جوشیده شد

مثالی دیگر ، اگرچه آتش در زیرِ ظرفِ آب پنهان است . ولی صدها هزار حبابی که بر سطح آب نمایان می شود نشان می دهد که در زیر آب ، آتشی سعله ور است .

گر چه آتش سخت پنهان می تند / کف به دَه انگشت اشارت می کند

اگرچه آتش در زیرِ ظرف آب به شدّت پنهان است . ولی کف ها و حباب های آب ، دَه انگشته آتش را نشان می دهند . یعنی با تمام وجود می گویند غلیان ما از آتش است .

همچنین اجزایِ مستانِ وصال / حامل از تِمثالهایِ حال و قال

همینطور اجزای وجودِ عاشقانی که مستِ وصالِ الهی هستند از تجلّی حال عارفانه و معارف الهی بارور شده اند . [ تِمثال = تصویر ، صورت ، شبیه ، در اینجا یعنی تجلّی / بحرالعلوم می گوید مراد از «قال» در این بیت معارف الهی است . ]

منظور بیت : سراسرِ وجود عارفانِ عاشق از تجلیّات احوال خوش درونی است .

در جمالِ حال وامانده دهان / چشم ، غایب گشته از نقش جهان

دهانِ آن عارفان عاشق از مشاهدۀ تجلّی زیبای احوال روحانی باز مانده است . یعنی از بس احوال باطنی و اذواقِ معنوی تجلیّات زیبا دارند که دچار حیرت شده اند . بطوریکه چشم از نقوش ظاهری جهان فرو بسته اند .

آن مَوالید از رَهِ این چار نیست / لاجَرَم منظورِ این ابصار نیست

آن فرزندهای معنوی ، یعنی احوال روحانی و اذواقِ عارف از عناصر اربعه بوجود نیامده است . خلاصه حالات معنوی عارفان منشأ مادّی ندارند . لذا با چشم های ظاهری دیده نمی شود . [ چار = مخفف چهار ، اشاره است به عناصر اربعه / موالید = جمع مولود به معنی فرزندان است ولی در اینجا مراد احوال روحانی عارفان است . ]

آن مَوالید از تجلّی زاده اند / لاجَرَم مستورِ پردۀ ساده اند

حالات معنوی عارفان از تجلّی حضرت حق پدید آمده است . از اینرو در حجاب بیرنگی پوشیده شده اند . [ احوال معنوی عارفان بر ظاهربینان پوشیده است . و چون نمی توانند حقیقت آن احوال را مشاهده کنند آن را بر خفّتِ عقل و دیوانگی حمل نمایند . پس حضرت حق با اسمِ مُصوِّر بر قلب عارفان تجلّی کند و احوالِ معنویه را با قلمِ فیّاض خود بر لوح قلوب آنان نقش زند . ]

زاده گفتیم و حقیقت زاد نیست / وین عبارت جز پیِ اِرشاد نیست

درست است که ما گفتیم آن احوال معنوی ، زاده شده اند . امّا باید دقت داشت که زاده شدن احوال معنوی عارفان حقیقتاََ به معنی زاده شدن مصطلح نیست . بلکه این تعبیر را بکار بردیم تا عامۀ مخاطبان مثنوی منظور ما را درک کنند . [ این معنی نیز برای مصراع اوّل جایز است : درست است که ما گفتیم آن احوال معنوی زاده شده اند . امّا حقیقت زادنی نیست . ]

منظور بیت : حقیقت الهی امری است خالص و بسیط و بی نهایت ، تجلیّات او نیز مخلوق نیست .

هین خَمُش کن تا بگوید شاهِ قُل / بُلبُلی مفروش با این جنس گُل

بهوش باش و ساکت شو تا شاهِ قُل ، یعنی حضرت حق با تو سخن بگوید . اینقدر با این نوع گُل بلبل زبانی مکن . [ از آنرو که خداوند از طریقِ وحی با انبیا سخن می گوید . مولانا بدو لقب شاهِ قُل (= بگو) داده است . ]

منظور بیت : ای عارف عاشق احوال روحانی خود را که همچون گُل ، لطیف است برای این و آن بازگو مکن . در واقع سالک باید سِتر کمال کند تا در معرض خطر نفسانیّات قرار نگیرد . و هر چه ستر کمال بیشتر باشد . تجلیّات الهی بیشتر است .

این گُلِ گویاست پُر جوش و خروش / بلبلا تَرکِ زبان کن ، باش گوش

ای بلبل یعنی ای عارف شیدا ، گُل تجلیّات الهی و احوال عاشقانۀ تو آنقدر پُر جوش و خروش است که خود به خود موجب افشای باطن تو می شود و نیازی به گفتار و اظهار تو نیست . پس خاموش باش و گرشِ هوشت را بگشا .

هر دو گون تِمثالِ پاکیزه مِثال / شاهدِ عدل اند و بر سِرِّ وصال

هر دو نوع صورت ، یعنی احوال و گفتار عارفان پاکیزه اند و گواهِ عادل بر رمز و رازِ وصال حق . یعنی حال شیدای عارف و سخنان نغز او گواه بر اینست که واصل به حق شده است .

هر دو گون حُسنِ لطیفِ مُرتَضی / شاهدِ اَحبال و حَشرِ مامَضی

هر دو صورت زیبا و لطیف و مطلوب ، یعنی احوال و گفتار عارفان ، گواه بر باروری های پیشین و رستاخیز های روحانی است . ( اَحبال = باروری ها ، آبستنی ها / مامَضی = آنچه گذشت ، گذشته ، پیشین ) [ احوال نغز و گفتار پُر مغز عارفان نشان می دهد که قبلاََ با عنایت الهی از تجلیّات او آبستن حقیقت شده اند و به رستاخیز درونی و مکاشفه روحانی رسیده اند . ]

همچو یخ کاندر تَموزِ مُستَجَد / هر دَم افسانۀ زمستان می کند

چنانکه مثلاََ یخ در تابستانی که تازه آغاز شده لحظه به لحظه از زمستان حکایت می کند . ( مُستَجَد = تازه شده ) [ این بیت تمثیلی است برای بیت پیشین ]

ذکرِ آن اَریاحِ سرد و زَمهریر / اندر آن ایّام و ازمانِ عَسیر

یخ یادآور بادهای سخت و سرمای سرد زمستان است . همان بادها و سرمایی که در موسم سخت زمستان پدید می آید . [ اَریاح = بادها / زَمهریر = سرمای سخت / عَسیر = دشوار ، سخت ]

همچو آن میوه که در وقتِ شِتا / می کند افسانۀ لطفِ خدا

چنانکه مثلاََ میوه ای که از تابستان برای مصرف در موسم سرما نگهداری می شود . در ایام زمستان یادآور احسان و اِنعام الهی در تابستان است .

قصّۀ دَورِ تبسم های شمس / وآن عروسانِ چمن را لَمس و طَمس

حکایت دوران خنده و شادی خورشید و نوازش عروسان چمن و محو شدن و از خود بیخود شدن آنان را یادآور می شود . [ طَمس = محو شدن و محو کردن ]

حال رفت و ، ماند جزوت یادگار / یا از او واپُرس ، یا خود یاد آر

اینک آن نعمت از میان رفته است . ولی اجزای وجود تو یادگار آن نعمت است . دو راه بیشتر نداری : یا چگونگی آن نعمت را از اعضاء و جوارحت سؤال کن . یا خودت آن را به خاطر آور .

چون فرو گیرد غمت ، گر چُستی ای / زآن دَمِ نومید کن وا جُستی ای

هر گاه اندوهی بر تو عارض شود . اگر در کارِ خود چابک باشی پیرامون آن اندوه کاوش می کنی .

گفتی اش : ای غصۀ مُنکِر به حال / راتبۀ اِنعام ها را زآن کمال

به اندوه می گویی : ای اندوهی که اکنون الطافِ دائمی خداوندِ با کمال را انکار می کنی . [ راتبه = دائم ، ثابت ، مستوری ]

گر به هر دَم نِه ات بهار و خرّمی است / همچو چاشِ گُل تَنَت انبارِ چیست ؟

اگر برای تو در هر لحظه بهار و نشاطی نیست . پس بدنِ تو که همچون خرمنِ گُل است از چه چیزی انباشته شده است . ( چاش = غلّۀ پاک کرده ، خرمن کوفته ، در اینجا مطلق خرمن ) [ وجود تو نشان می دهد که نعمت های الهی دمادم بر تو فرو باریده است . پس فکر ناسپاسی را از سر بدر کن . ]

چاشِ گُل ، تن ، فکرِ تو همچون گُلاب / مُنکرِ گُل شد گُلاب ، اینت عُجاب

بدن تو همچون خرمن گُل است . و اندیشۀ تو همچون گُلاب . شگفتا که گُلاب ، گُل را انکار کند . [ در بیت 672 دفتر اوّل آمده است :

چون که گُل رفت و گلستان شد خراب / بوی گُل را از که یابیم ؟ از گلاب ]

از کَپی خویانِ کفران کَه دریغ / بر نبی خویان نثارِ مِهر و میغ

برای آدمیان میمون صفت ، یعنی برای مقلّدان حتی کاه هم حیف است . در حالی که بر آدمیان پیغمبر صفت ، خورشید و ابر باید نثار کرد . ( کپی خوی = بوزینه صفت ) [ شایسته است که همه نعمت هایی که از ابر و خورشید حاصل می شود به پای افراد نیکخو نثار کرد ( مقتبس از شرح انقروی ) ]

آن لِجاجِ کفر ، قانونِ کَپی ست / وآن سپاس و شُکر ، مِنهاجِ نَبی ست

عِنادِ کافرانه شیوۀ میمون صفتان است . و شُکر و سپاس ، روشِ پیامبر صفتان . [ مِنهاج = روش ، راه روشن و آشکار ]

با کَپی خویان تهتّک ها چه کرد ؟ / با نبی رویان تنسّک ها چه کرد ؟

ببین پرده دری ها با میمون صفتان چه کرد ؟ و ببین که پارسایی ها با پیامبر صفتان چه کرد ؟ ( تَهَتک = پرده دری / تَنَسّک = پارسایی ، زهد ورزیدن ) [ معاندان ، نگون بخت و بدفرجام شدند . و حق پرستانِ پارسا عاقبت بخیر شدند . ]

در عمارت ها سگان اند و عَقور / در خراپبی هاست گنجِ عِزّ و نور

ذر آبادانی ها سگان و گزندگان به سر برند . یعنی در ثروت و قدرتِ بی عِنان ، افراد دنیا طلب رُشد می کنند و همچون سگان و گزندگان این و آن را می آزارند . امّا در ویرانه ها گنجِ عزّت و نورانیّت یافته آید . یعنی در عرصۀ فروتنی و خاکساری و بی اعتنایی به قدرت و حشمت دنیوی افراد پارسا پرورش می یابند که گفتار و سِگال و کردارشان گنجی است از عزّت و نورانیّت . [ عَقور = گزنده ]

گر نبودی این بُزوغ اندر خُسوف / گم نکردی راه چندین فیلسوف

اگر این درخشش از نظرها پنهان نبود و در خُسوف و تیرگی نبود . خیلِ طلایه دارانِ تفکّرِ زائد راهِ هدایت را گم نمی کردند . [ بُزوغ = تافتن ، تابیدن / فیلسوف = فلسفی ، در اصطلاح مثنوی به اندیشورانی اطلاق می گردد که قوای تفکّرِ خویش را نه در راه شکوفایی و ازدهار باطن انسان ، بلکه در راه خودبینی و خودپرستی بکار گیرند . ]

زیرکان و عاقلان از گمرهی / دیده بر خُرطوم ، داغِ ابلهی

افراد زیرک و عاقل به سبب گمراهی ، داغ حماقت بر بینی خود یافتند . یعنی طلایه داران تفکّر زائد و اعوان و اتباعشان چون نتوانستند به حقیقت حال و سرِّ بالِ عارفان و روشن بینان پی ببرند . داغ نادانی بر ایشان زده شد . در جایی که انتظار یافتن گنج حقیقت داشتند . جز رماد باطل به دست نیاوردند .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر حکایت بعد