شرح و تفسیر غزل شماره 113 دیوان سعدی شیرازی

کسی که روی تو دیده ست ، از او عجب دارم / که باز در همه عمرش سَر تماشایی است

در شگفتم از کسی که یک بار روی تو را دیده است ، ولی در تمام عمر باز هم اندیشۀ سیر و تماشا را در سر می پروراند . [ سر چیزی یا کاری داشتن = کنایه از قصد و توجّه به چیزی یا کاری داشتن ]

امید وصل مدار و خیال دوست مبند / گرت به خویشتن از ذکر دوست پروایی است

اگر به جای پرداختن به یاد دوست به خود توجّهی داری ، به وصل دوست امیدوار مباش و تصوّر دوست را هم از ذهن پاک کن . [ ذکر = یاد / پروا = توجّه و التفات ، ترس و بیم / خیال بستن = گمان و تصوّر کردن ]

چو بر ولایت دل دست یافت لشکر عشق / به دست باش که هر بامداد یغمایی است

اگر عشق مثل لشکری قهّار بر سرزمین دل غلبه یافت ، آماده باش ، زیرا در هر بامداد از این سرزمین (دل) چیزی به غارت می رود . [ ولایت = سرزمین / یغما = تاراج و غارت / به دست بودن = کنایه از آگاه و هوشیار بودن ، مراقب بودن ]

به بوی زلف تو با باد عیش ها دارم / اگر چه عیب کنندم که بادپیمایی است

با باد از این جهت که بویی از زلف تو به من می رساند ، سرخوشم و شادی ها دارم . اگر چه که دیگران بر این بادپیمایی و بی حاصلی کارم بر من خرده می گیرند . [ عیش = خوشی و عشرت و شادی / باد پیمودن = کنایه از کار بیهوده و بی فایده کردن ]

فراغ صحبت دیوانگان کجا باشد / تو را که هر خم مویی کمند دانایی است ؟

تو که در هرتاب گیسویت دانایی را اسیر کرده ای ، کی مجال می یابی تا به دیوانگانی چون ما بپردازی ؟ [ فراغ = آسایش و آرامش / صحبت = مصاحبت و همنشینی / دیوانگان = کنایه از عاشقان ]

ز دست عشق تو هر جا که می روم ، دستی / نهاده بر سر و خاری شکسته در پایی است

از دست بلای عشق تو به هر کجا که می روم می بینم که گروهی فغان و افسوس سر داده اند ، و گروهی دیگر خار غم عشق تو را در پای دارند و گرفتارند . [ دست بر سر نهادن = کنایه از ناله و فغان کردن / خار در پا شکستن = کنایه از رنج و آزار دیدن ]

هزار سرو به معنی به قامتت نرسد / وگرچه سرو به صورت بلندبالایی است

اگر چه سرو ظاهراََ دارای قامتی بلند است ، امّا هزار سرو هم از لحاظ معنا به پای قامت تو نمی رسند . [ معنی = حقیقت و باطن / صورت = ظاهر و شکل / بلندبالا = بلند قد و قامت ]

تو را که گفت که حلوا دهم به دست رقیب ؟ / به دست خویشتنم زهر ده که حلوایی است

چه کسی به تو گفته است که با دستانت نگهبانت به من حلوا بچشانی ؟ با دستان خود به من زهر بده که چون تو آن را می دهی برایم از حلوا شیرین تر است . [ دهم = مرا بده / رقیب = نگهبان و مراقب ، کسی که مواظبِ معشوق است و عاشق را از او دور می کند ، معمولاََ دایۀ دختر این نقش را بر عهده داشت و گاهی هم عاشق و معشوق از غفلتِ رقیب استفاده کرده و با اشاراتِ چشم و ابرو ، قول و قرار می گذاشتند و سخنان خود را به یکدیگر می گفتند ]

نه خاص در سر من عشق در جهان آمد / که هر سَری که تو بینی ، رهین سَودایی است

تنها من نیستم که در جهان گرفتار عشق شدم ، بلکه به سری که بنگری ، آن را در گرو عشقی خواهی یافت . [ رهین = گرو و مدیون / سودا = یکی از اخلاط اربعه که غلبۀ آن موجب عشق و هوس و خیال ( مالیخولیا ) می شود / در سر آمدن = کنایه از دچار گشتن ]

تو را ملامت سعدی حلال کی باشد / که بر کناری و ، او در میان دریایی است ؟

چگونه بر تو رواست که سعدی را ملامت کنی ، در حالی که تو در ساحلی امن قدم می زنی و سعدی در میان دریا گرفتار است . [ ملامت = عتاب و سرزنش / کنار = ساحل / بر کنار بودن = کنایه از آرام و آسایش داشتن / در دریا بودن = بی قرار و پریشان بودن ]

شرح و تفسیر غزل 112                     شرح و تفسیر غزل 114