شرح و تفسیر غزل شماره 81 دیوان سعدی شیرازی

سلیمان است گویی در عَماری / که بر باد صبا تختش روان است

گویی او حضرت سلیمان است که در کجاوه ای نشسته و باد صبا آن کجاوه را به حرکت درآورده است . [ گویی =گویا ، همانا ، به درستی / عماری = صندوق مانندی که برای نشستن بر پشت شتر و فیل می گذارند و به آن محمل ، هودج و کجاوه نیز گویند / باد صبا = مطلق باد ]

سلیمان = پسر داوود و از پیامبران و پادشاهان بنی اسرائیل است که بر طبق روایات مذهبی هفتصد سال سلطنت کرد و تورات را نشر داد . امّا در متون تاریخی پادشاهی او را 935 تا 973 پیش از میلاد گفته اند . او در سوریه یا شام می زیست . در آیه 30 سورۀ ص آمده است « و بخشیدیم به داوود ، سلیمان را که بندۀ خوب بازگشت کننده ای بود » . باد فرمانبر سلیمان بود و تخت او را که شادُروانی که به مساحت چهل فرسنگ در چهل فرسنگ بود ، حمل و نقل می کرد . علاوه بر این مأمور بود که هر چه را که در مُلک سلیمان می گذرد به گوش او برساند . سلیمان بر تمام جن و دیو و انس و جانوران مختلف مسلّط و حاکم بود و اجنّه جزو لشکر او بودند . در آیه 17 سورۀ نمل آمده است « و جمع گردانیده شدند برای سلیمان لشکرهایش از جن و انس و پرنده و ایشان از تفرّق بازداشته می شدند » . و جن و پری برای سلیمان کارهای ساختمانی می کردند ، در  قسمتی از آیه 12 سورۀ سبا آمده است « و از جن یک گروه آن بودند که پیش سلیمان کار می کردند » . دلیل حکومت سلیمان بر جن و انس ، وجود انگشتری سلیمان بود که نگینی به وزن نیم دانگ داشت و بر آن اسم اعظم نقش شده بود . در قصص انبیای نیشابوری آمده است که داوود آن نگین را که از آدم (ع) میرث مانده بود و باز بدو رسیده … به سلیمان داد و برهان و معجزۀ او گشت . روزی دیوی به نام صخر جنّی که به زشت رویی و بَدبویی مشهور است ، آن انگشتری را به حیله ربود و در نتیجه چهل روز به جای سلیمان سلطنت کرد . عاقبت الامر این مشکل به دست وزیر سلیمان ، آصف بن برخیا ، حل شد . بعد از آنکه سلیمان انگشتری و در نتیجه سلطنت را از دست داد ، گفت : « پروردگارا ، مرا بیامرز و ببخش و مرا سلطنتی عطا فرما که هیچکس تحصیل آن به آسانی نتواند کرد » ( آیه 35 سورۀ ص ) . سلیمان زبان همۀ مرغان جهان را می دانست از این رو ، او را صاحب منطق الطیر گفته اند . در آیه 16 سورۀ نمل آمده است « و وارث شد سلیمان ، داوود را و گفت : ای مردمان ما را منطق پرنده آموختند و ما را از هر چیزی دادند ، این همان فضل و بخشش آشکار است » سلیمان علاوه بر زبان طیور ، زبان جانوران دیگر را نیز می دانست ، چنانکه با مورچه سخن می گفت ( فرهنگ تلمیحات ) .

جمال ماه پیکر بر بلندی / بدآن مانَد که ماهِ آسمان است

جمال آن یار زیبا که بر بلندی ایستاده است به ماهِ در آسمان بلند شباهت دارد . [ مانَد = از مصدر مانستن به معنی شباهت داشتن ]

بهشتی صورتی در جَوف مَحمل / چو برجی کآفتابش در میان است

آن یار با صورت بهشتی اش در میان کجاوه همانند آفتاب است در میان برجی از منطقة البروج . [ جَوف = درون و میان / محمل = کجاوه / برج = در اصطلاح نجوم منزلگاه ستارگان است ، یکی از دوازده بخش فلک ]

خداوندان عقل این طُرفه بینند / که خورشیدی به زیر سایبان است

خردمندان این صحنه را که خورشیدی در زیر سایبانی قرار داشته باشد ، عجیب و شگفت می دانند . [ خداوندان عقل = صاحبان عقل ، عاقلان و فلاسفه / طرفه = هر چیز شگفت و نادر / سایبان = حجاب و پرده ، در اینجا پرده کجاوه و عماری مراد است ]

چو نیلوفر در آب و ، مِهر در میغ / پری رخ در نقاب پرنیان است

آن یار پری چهره که در نقاب پرنیانی خویش پوشیده مانده ، همانند نیلوفری در آب و ماهی در میان ابر است . [ مِهر = خورشید / میغ = ابر / پری رخ = زیبارو / نقاب = حجاب ، برقع و روی بند زنان / پرنیان = حریر ، پارچه حریر منقّش / نیلوفر = از تیرۀ نیلوفریان نزدیک به تیرۀ آلاله هاست . ساقه نیلوفر بلند ، برگ آن مدّور و قلب مانند است و دارای گل های درشت ، سفید و شکوفه ای و معطّر در آب سطح آب است و معمولاََ در حوضچه های پر آب و استخرها می روید ( گل و گیاه در ادبیات منظوم فارسی ) . ]

ز روی کار من بُرقَع برانداخت / به یکبار ، آن که در بُرقَع نهان است

آن یاری که در پشت روی بند خویش پنهان است ، پرده از روی کار من برانداخت و مرا رسوا ساخت . [ برقع = روی بند و نقاب زنان ]

شتر پیشی گرفت از من به رفتار / که بر من بیش از او بار گران است

شتر در رفتن از من سبقت گرفت و پیش افتاد ، زیرا بار عشقی که بر دوش دل من نهاده شده ، سنگین تر از باری است که آن شتر حمل می کند . [ رفتار = سیر و حرکت ]

زهی اندک وفای سست پیمان / که آن سنگین دل نامهربان است

آه که آن یار سنگدل و نامهربان چه وفایی کم و چه میثاقی سست دارد . [ زهی = شبه جمله است به معنی آه و افسوس / وفا = مقابل جفا به معنی وعده به جا آوردن و به سر بردن دوستی و عهد و پیمان ، ثبات در قول و سخن و دوستی ]

تو را گر دوستی با من همین بود / وفای ما و عهد ما همان است

گرچه تو با این بی وفایی و سست پیمانی با ما رفتار می کنی ، باز هم عهد و پیمان ما با تو همان میثاق پیشین خواهد بود .

بدار ای ساربان ، آخر زمانی / که عهد وصل را آخرزمان است

ای ساربان ، سرانجام لحظه ای کاروان را از حرکت بازبدار و مهلتی بده ، زیرا زمان آخر یا لحظه پایانی وصال دوست است . [ بدار = مهلت و فرصتی بده ، درنگی کن / عهد = زمان ، روزگار / آخر زمان (مصراع دوم) = زمان آخر ، آخرین مهلت / ساربان = ( «سار» به معنی شتر است و «بان» پسوند محافظت و نگه داری است) ، کاروان سالار ، کسی که پیشاپیش شتران حرکت می کند و آنها را هدایت می کند ]

وفا کردیم و با ما غَدر کردند / برو سعدی که این پاداش آن است

مهر ورزیدیم ، امّا محبوب با ما بی وفایی کرد و پیمان شکست . ای سعدی ، برو و بگذر که این بی وفایی پاداش آن وفاداری است . [ غَدر = پیمان شکنی ، مکر و حیله ]

ندانستی که در پایان پیری / نه وقت پنجه کردن با جوان است ؟

آیا نمی دانستی که در انتهای عمر و زمان پیری نباید با یاری جوان پنجه درافکنی و عشق بورزی ؟ [ پنجه کردن = کنایه از ستیز و نزاع و زورآزمایی کردن ، درافتادن ]

شرح و تفسیر غزل 80                     شرح و تفسیر غزل 82