قصه آن زاهد که در سالِ قحطی شاد و خندان بود | شرح و تفسیر

همچنان کآن زاهد اندر سالِ قحط / بود او خندان و ، گریان جمله رَهط

مانندِ آن پارسایی که در سالِ قحطی ، خندان بود . امّا همۀ افرادِ قبیله اش گریان بودند . [ رَهط = عشیره ، قوم ]

پس بگفتندش : چه جای خنده است ؟ / قحط بیخِ مؤمنان برکنده است

وقتی که مردم ، خنده بی موقعِ آن مردِ پارسا را دیدند به او گفتند : الآن چه وقتِ خندیدن است ؟ قحط سالی ریشۀ مؤمنان را از جا کنده است . پس در چنین وضعی نباید بخندی .

رحمت ، از ما چشمِ خود بردوخته است / ز آفتابِ تیز ، صحرا سوخته است

رحمت الهی ، چشمِ خود را بر ما فرو بسته و هامون بر اثرِ تابش آفتابِ سوزان ، سوخته و تفتیده شده است . یعنی بارانِ رحمتِ الهی فرو نباریده است .

کِشت و باغ و رَز سیه ، استاده است / در زمین ، نم نیست ، نه بالا ، نه پَست

کشتزار و بوستان و تاکستان ، بر اثرِ بی آبی سیاه و سوخته شده است . در هیچ جای زمین مطلقاََ رطوبتی وجود ندارد . نه در فراز و نه در نشیب .

خلق می میرند زین قحط و عذاب / دَه دَه و صَد صَد چو ماهی دُور از آب

مردم از این قحطی و عذاب مانند ماهیانی که از آب دور مانده اند . ده تا ده تا و صد تا صد تا می میرند .

بر مسلمانان نمی آری تو رَحم ؟ / مؤمنان خویشند و یک تن شَحم و لَحم

آیا تو دلت برای مسلمانان نمی سوزد ؟ در حالی که مؤمنان با هم خویشاوندند و مانند پیه و گوشتِ یک بدن اند . [ شَحم = پیه / لَحم = گوشت ]

رنجِ یک جزوی ز تن ، رنجِ همه ست / گر دَمِ صلح است ، یا خود مَلحَمه ست

رنجور شدن عضوی از بدن ، موجبِ رنجوریِ سایر اعضای بدن می شود . و این قاعده همیشه پا بر جاست . چه در زمان صلح و چه در زمان جنگ . ( مَلحَمه = جنگ خانمان برانداز ] [ دو بیت اخیر اشاره است به حدیث « مَثَلِ مؤمنان در دوستی و شفقت متقابل خود ، مانند بدن است که هر گاه عضوی از آن بدن از درد بنالد . سایر اعضای بدن نیز با شب بیداری و تب با او همنوا می شوند » ( احادث مثنوی ، ص 137 ) . چنانکه سعدی گفت :

بنی آدم اعضای یک پیکرند / که در آفرینش ز یک گوهرند

چو عضوی به درد آورد روزگار / دگر عضوها را نمانَد قرار ]

گفت : در چشمِ شما قحط است این / پیشِ چشمم چون بهشت است این زمین

آن مردِ پارسا گفت : این وضعیّتی که اینک بر ما حاکم شده و شما آن را قحطی می بینید . این زمینِ به ظاهر قحطی زده در نظر من ، مانند بهشت ، دلگشا و مفرّح است .

من همی بینم به هر دشت و مکان / خوشه ها اَنبُه ، رسیده تا میان

من در سرارسرِ دشت ها و همۀ نقاطِ زمین ، خوشه هایی انبوه می بینم که تا کمر بالا آمده است .

خوشه ها در موج از بادِ صبا / پُر بیابان ، سبزتر از گَندنا

بر اثر وزیدن بادِ صبا ، خوشه ها به موج درآمده است . و هامون پُر از خوشه های سبز است که از تره نیز سبزتر شده است . [ گَندنا = سبزی معرف به نام تره ]

ز آزمون ، من دست بر وَی می زنم / دست و چشمِ خویش را چون بر کنَم ؟

من برای امتحان دستم را به آن خوشه ها می زنم . پس چگونه می توانم احساسِ دست و چشمِ خود را بی اساس و دروغ انگارم .

منظور بیت : من برای آنکه مطمئن شوم آنچه از صفا و خرمی دشت می بینم ناشی از خطای باصره ام نیست . دست بر سبزه و چمن بیابان می سایم و برایم عین الیقین حاصل می شود که آنچه دیده ام حقیقی است . پس دلیلی ندارد که عین الیقین خود را تکذیب کنم .

یارِ فرعونِ تن اید ، ای قومِ دُون / ز آن نماید مر شما را نیل ، خون

ظاهراََ از مولانا سؤال شده که اگر همۀ بیابان ها پُر از خوشه های سبز است . پس چرا ما آنها را نمی بینیم . مولانا پاسخ می دهد : ای فرومایگان ، شما یار و مصاحبِ تنِ فرعون سیرت اید . از اینرو آبِ زلالِ رودِ نیل در نظر شما خون جلوه می کند . ( فرعونِ تن = یعنی تنی که مانندِ فرعون ، سرکش و طاغی است زیرا شهوات بر او مسلط است ) [ مصراع دوم اشاره است به واقعه ای که توضیح آن در شرح بیت 3785 دفتر سوم آمده است . ]

منظور بیت : شیفتگی بر هوی و هوس ، حجابی می شود بر دیدۀ دل و مانع از شُهودِ حقیقت می گردد .

یارِ موسیِّ خِرَد گردید زود / تا نمانَد خون و ، بینید آبِ رود

هر چه زودتر یار و مصاحبِ عقلِ موسی سیرت شوید . تا خون بر جای نمانَد و آبِ زلالِ رود را مشاهده کنید . [ اگر دوست و همراهِ عقلِ معاد شوید . آبِ حقیقت در نظر شما ظهور می کند و خونِ اوهام و خیالاتِ بی اساس رفع می شود . وقتی بنده دیدگاه خود را نسبت به فعل و مشیّتِ الهی تعالی بخشد . قهرِ او را عینِ لطفش می بیند . و این را صوفیه مقام رضا گویند . ]

با پدر از تو جفایی می رود / آن پدر در چشمِ تو سگ می شود

برای مثال ، گاه می شود که خطایی نسبت به پدرِ خود مرتکب می شوی . و او بر تو خشم می گیرد . و در آن لحظه پدرت مانندِ یک سگ هار به نظرت می آید .

آن پدر ، سگ نیست تأثیرِ جفاست / که چنان رحمت ، نظر را سگ نماست

آن پدر در واقع سگ نیست . بلکه این از تأثیراتِ جفای تو و غضبِ اوست که آن پدرِ مهربان در نظرت به صورتِ سگ جلوه کرده است .

گُرگ می دیدند یوسف را به چشم / چونکه اِخوان را حسودی بود و خَشم

مثال دیگر ، برادران یوسف ، آن حضرت را به صورت گرگ می دیدند . زیرا برادران یوسف ، نسبت به او خشم و غضب می ورزیدند . [ مولانا در بیت 333 و 334 دفتر اوّل می گوید :

خشم و شهوت مرد را اَحول کند / ز استقامت روح را مُبدَل کند

چون غَرَض آمد ، هنر پوشیده شد / صد حجاب از دل به سوی دیده شد ]

با پدر چون صلح کردی ، خشم رفت / آن سگی شد ، گشت بابا یارِ تَفت

همینکه با پدرت آشتی کردی . خشمِ تو از میان می رود . و دیگر پدرت به صورت سگ جلوه نمی کند . بلکه بابا برایت دوستی گرم و صمیمی می شود .

شرح و تفسیر بخش قبل                      شرح و تفسیر بخش بعد