شرح و تفسیر غزل شماره 63 دیوان سعدی شیرازی

هرگز وجود حاضرِ غایب شنیده ای ؟ / من در میان جمع و دلم جای دیگر است

هرگز شنیده ای کسی هم حاضر باشد و هم غایب ؟ آن کس منم که خود در میان جمع حضور دارد ، ولی دلم در جای دیگر و در گرو عشقی دیگر است . [ وجود حاضر غایب = وجود و شخصی که در عین اینکه حاضر است غایب باشد . ]

شاهد که در میان نبوَد ، شمع گو بمیر / چون هست ، اگر چراغ نباشد منوّر است

اگر شاهد و زیباروی در میان جمع نباشد . به شمع بگو که خاموش شود ( زیرا در مجلس کسی که شایستۀ دیدن باشد وجود ندارد ) و امّا اگر معشوق در محفل حاضر باشد ، به چراغ و شمع هم نیازی نیست چون وجود نورانی او روشن کنندۀ مجلس است . ( در هر حال در صورت بودن یا نبودن معشوق نیازی به چراغ و شمع نیست . [ شاهد = معشوق زیبا / مردن شمع = خاموش شدن شمع / منوّر = روشن و درخشان ]

اَبنای روزگار به صحرا روند و باغ / صحرا و باغ زنده دلان کوی دلبر است

مردم روزگار برای بهجت خاطر به باغ و صحرا می روند . امّا برای عاشقان زنده دل کوی محبوب نشاط انگیزترین باغ و صحرا است . [ اَبنا = جمع ابن به معنی پسران و فرزندان ، مردم / در این بیت «کوی دلبر» به «صحرا و باغ» مانند شده است . ]

جان می روم که در قَدم اندازمش ز شوق / درمانده ام هنوز که نُزلی محقّر است

می روم که جان خویش را بر گام های او نثار کنم ، امّا همچنان در این اندیشه ام که جان من تحفه ای ناچیز است و لایق ریختن به پای دوست نیست . [ جان می روم که = می روم که جان را / شوق = اشتیاق و آرزو / نزل = آنچه از طعام و جز آن پیش مهمان نهند / جان در قدم انداختن = کنایه از خود را فدا کردن است . ]

کاش آن به خشم رفتۀ ما آشتی کنان / بازآمدی که دیدۀ مشتاق بر در است

ای کاش محبوب من که از سر خشم و تندخویی مرا ترک کرده است ، بازمی گشت ، زیرا چشم این آرزومند یار هنوز بر در است و آمدن او را انتظار می کشد . [ دیده بر در بودن = کنایه از منتظر بودن است ]

جانا ، دلم چو عود بر آتش بسوختی / وِ این دَم که می زنم ز غمت دود مِجمر است

ای عزیز من ، قلب مرا همراه عود بر آتش نهاده و سوزاندی و این نفسی که در غم تو برمی آورم ، دود دل سوخته ای است که از آتشدان سینه ام برمی آید . [ جانا = ای معشوق همچون جانن عزیز / عود = به چوب هر درخت گفته می شود ، چوب سیاه رنگی است که چون بر آتش قرار دهند ، دودش بوی خوش می دهد / دم زدن = نفس کشیدن / مجمر = منقل و آتشدان / دل بر آتش سوختن = کنایه از بی تاب و قرار کردن است / در این بیت «دل» به «عود» تشبیه شده است ]

شب های بی توام شب گور است در خیال / ور بی تو بامداد کنم روز محشر است

شب هایی که بی تو در خیال به سر بردم ، مثل شب هایی است که آدمی در گور تنها می ماند و چنانچه شب بی تو سپری گردد و صبح گردد ، آن روز ، روز قیامت است . یعنی شب جدایی تو به درازای شبی است که فردایش قیامت است . [ روز محشر = روز قیامت / در این بیت «شب ها» به «شب گور» تشبیه شده است ]

گیسوت عنبرینۀ گردن تمام بود / معشوق خوب روی چه محتاج زیور است ؟

عنبر گیسوانت به سان گردن بندی گردنت را به خوبی می آراید و زیبارویی چون تو نیازی به زیور دیگری ندارد . [ عنبرینه = زیوری است که در میان آن عنبر کنند و در گردن اندازند (لغت نامه) / تمام = درست و کامل و بی عیب / خوب رو = زیبارو / در این بیت «گیسو» به «عنبرینه» مانند شده است ]

سعدی ، خیال بیهده بستی امید وصل / هجرت بکُشت و وصل هنوزت مصوّر است

ای سعدی ، امیدواری تو برای رسیدن به معشوق و برخورداری از وصال او خیالی باطل بوده است . زیرا هجران او تو را از پای درآورد ، ولی هنوز تصوّر می کنی که وصال وی میسّر است . [ خیال بستن = کنایه از تصوّر کردن است ]

زنهار ، از این امید درازت که در دل است / هیهات ، از این خیال محالت که در سر است

این امید درازی که برای وصل او در دل می پرورانی ، باعث دریغ و تأسف است . و دور باد از تو که خیالِ ناممکن رسیدن به او را در سر داشته باشی . [ زنهار = شبه جمله است به معنی امان و پناه ، البته / هیهات = شبه جمله است به معنی چه دور است ، فارسیان در مقام تحسّر و تأسّف به کار می برند ، افسوس ]

شرح و تفسیر غزل 62                     شرح و تفسیر غزل 64