شرح و تفسیر غزل شماره 64 دیوان سعدی شیرازی

ای باد بوستان مگرت نافه در میان ؟ / وِای مرغ آشنا مگرت نامه در پر است ؟

ای نسیم بوستانی ، مگر نافه ای به کمر بسته ای که چنین خوشبویی ؟ و ای مرغ آشنا ، آیا نامه ای از معشوق به پرت بسته شده است ؟ [ نافه = مشک ، ماده ای است سیاه رنگ که در زیرِ شکم جنس نرِ آهوی خُتن قرار دارد و بسیار خوشبو و معطر است / میان = کمر / مرغ آشنا = مرغ دست آموز ]

بوی بهشت می گذرد یا نسیم دوست ؟ / یا کاروانِ صبح که گیتی منوّر است ؟

آیا این دوست است که در گذرگاه خود بوی خوش بهشت می پراکند ؟ و آیا این روشنایی دوست است یا قافلۀ سپیده دمان که جهان را بدین سان روشن کرده است ؟

این قاصد از کدام زمین است مشک بوی ؟ / وِاین نامه در چه داشت که عنوان معطّر است ؟

این پیک از کدام سرزمین خوش بوی آمده است ؟ و این نامه که عنوانش چنین معطّر است . در خود چه خبر خوش بویی دارد ؟ آیا در چه چیز خوش بویی پیچیده شده است ؟ [ قاصد = پیک / مُشک بوی = معطّر و خوش بوی ]

بر راه باد عود بر آتش نهاده اند ؟ / یا خود در آن زمین که تویی خاک عنبر است ؟

آیا در مسیر حرکت باد عود بر آتش نهاده ااند ؟ یا در آن سرزمین که تو هستی ، به تأثیرپذیری از تو خاک هم عنبر می شود ؟ [ عود = به چوب هر درخت گفته می شود ، چوب سیاه رنگی است که چون بر آتش قرار دهند ، دودش بوی خوش می دهد / عنبر = ماده ای چرب و خوشبو و سیاه رنگ که از رودۀ نوعی وال یا ماهی عنبر (کاشالو) می گیرند ]

بازآ و حلقه بر در رندان شوق زن / کاصحاب را دو دیده چو مِسمار بر در است

باز آی و در رندان مشتاق را بکوب . زیرا که دو چشم دوستان مثل میخ که بر روی در کوبیده شده ، بر در مانده و انتظار ورود تو را می کشند . [ رِندان = جمع رند به معنای زیرک ، لاابالی ، بی قید به آداب و رسوم عمومی و اجتماعی است . کسی که بی توجه به جَوّ و محیط حداکثر بهره را از حیاتِ گذرا برگیرد . کسی که ظاهرش در ملامت و باطنش در سلامت باشد ، مقابل عارف . / رندان شوق = رندان عاشق و مشتاق / مسمار = میخ / حلقه بر در کسی زدن = کنایه از کمک و یاری از کسی خواستن / دیده بر در بودن = کنایه از منتظر و چشم به راه بودن ]

بازآ که در فراق تو چشم امیدوار / چون گوش روزه دار بر الله اکبر است

بازگرد که در دوری از تو چشم امیدوار ما مثل گوش روزه دار بر الله اکبر است . یعنی دیدن تو برای چشم امیدوار ما مثل شنیدن اذان است برای روزه داران که آنان را از ریاضت گرسنگی می رهاند و ما را از مرارت فراق .

دانی که چون همی گذرانیم روزگار ؟ / روزی که بی تو می گذرد ، روز محشر است

می دانی که ما روزگار را چگونه سپری می کنیم ؟ آن روزی که بدون تو می گذرد ، برای ما مثل روز محشر طولانی و سخت و عذاب آور است . [ روز محشر = روز قیامت ]

گفتیم عشق را به صبوری دوا کنیم / هر روز عشق بیشتر و صبر کمتر است

در این اندیشه بودیم که بیماری عشق خود را با شکیبایی مداوا کنیم . امّا چه سود که هر روز عشق افزون می گردد و شکیبایی کم .

صورت ز چشم غایب و ، اخلاق در نظر / دیدار در حجاب و ، معانی برابر است

چهرۀ تو از برابر چشمان ما غایب ، ولی خُلق و خوی خوشت در نظر ما مجسّم است . همچنانکه دیدار و ظاهر امری در حجاب و معانی باطن آن آشکار باشد . [ دیدار = چهره / معانی = جمع معنا ، حقایق ]

در نامه نیز چند بگنجد حدیث عشق ؟ / کوته کنم که قصۀ ما کار دفتر است

در فضای محدود نامۀ عشق چه مقدار می توان داستان عشق را گنجاند ؟ پس سخن کوتاه می کنم ، زیرا بیان عشق ما کار نامه نیست بلکه کار دفتری است با مجالی فراخ .

همچون درخت بادیه سعدی به برق شوق / سوزان و ، میوۀ سخنش همچنان تر است

سعدی مثل درختی در بیابان که آذرخش آن را می سوزاند ، امّا باز هم میوه ای بر آن دیده می شود ، از شوق می سوزد . ولی میوۀ درخت سخنش همچنان تر و تازه است . [ بادیه = صحرا و بیابان / تر بودن سخن = دلنشین و نغز بودن شعر ]

آری ، خوش است وقت حریفان به بوی عود / وز سوز غافلند که در جانِ مِجمر است

آری ، لحظه های اهل بزم از بوی خوش عود از لذّت سرشار است . امّا آنان از آتشی که در درون مِجمر وجود دارد و عود را می سوزاند ، آگاهی ندارند . [ عود = به چوب هر درخت گفته می شود ، چوب سیاه رنگی است که چون بر آتش قرار دهند ، دودش بوی خوش می دهد / دمیدن = پراکنده شدن بوی خوش (فرهنگ لغت) / مِجمر = منقل و آتشدان ]

شرح و تفسیر غزل 63                     شرح و تفسیر غزل 65