شرح و تفسیر غزل شماره 55 دیوان سعدی شیرازی

فرهاد را از آنچه که شیرین تُرُش کند ؟ / این را شکیب نیست ، گر آن را ملالت است

فرهاد با ترش رویی و عتاب شیرین چه می تواند کرد ؟ درست است که شیرین ملول و دلتنگ است . امّا فرها هم بی تاب و بی قرار است . [ ملالت = دلتنگی / ترش کردن = کنایه از روی در هم کشیدن ، ملول و افسرده شدن ]

فرهاد = عاشق شیرین و رقیب خسرو پرویز بود . در متون تاریخی و ادبی کهن اشاره ای به شخصیّت او نشده است . تنها در برخی از کتاب های کهن نام را به عنوان فرهاد حکیم که مهندس بود و کار ساختن برخی از نقوش در بناهای عصر خسرو پرویز به او منسوب است ، می توان یافت . از قرن ششم هجری به بعد که نظامی در داستان خسرو و شیرین ماجرای عشق او و شیرین را به نظم درآورده است . شهرت فرهاد در ادب فارسی به جایی رسید که از خسرو نیز معروف تر شد . شخصیّت فرهاد در هاله ای از افسانه به عنوان مظهر پاکبازی و عشق همچون اسطوره ای در شعر و ادب فارسی جاویدان شده است . بر طبق افسانه ها فرهاد شیفتۀ شیرین (معشوقۀ خسرو) شد و خسرو او را به کندن کوه بیستون واداشت . فرهاد با شوق و توانایی خاصی بدین کار پرداخت و پاره های سنگین و عظیم کوه را که صد مرد از برداشتن آنها عاجز بودند ، می کند و می افکند . پیرزنی به دروغ خبر مرگ شیرین را به او رساند و فرهاد با شنیدن این خبر از حسرت تیشه بر فرق خود فرود آورد و جان باخت » (فرهنگ اساطیر) .

عَذرا که نانوشته بخوانَد حدیث عشق / داند که آب دیدۀ وامق رسالت است

عذرا که می تواند ماجرای عشق را ننوشته بخواند ، به خوبی می داند اشک دیدگان وامق ، نامه ای است که پیام عشق می گزارد . [ عذرا و وامق = وامق ، اسم شاهزادۀ یمنی است که عاشق شاهزاده خانمی چینی به نامِ عدرا بود . / آب = اشک / رسالت = نامه و پیام / در این بیت «آب دیده» به «رسالت» تشبیه شده است ]

مطرب همین طریق غزل گو نگاه دار / کِاین رَه که برگرفت ، به جایی دلالت است

مطرب ، همین شیوۀ غزل خواندن را نگه دار . یا به مطرب بگو که همین شیوۀ غزل خواندن را نگه دارد . زیرا این پرده ای که برگزیده ، به جایی رهنمون است .

[ مطرب = به طرب آورنده ، رامشگر و نوازنده / غزل = در لغت به معنی سخن گفتن با زنان است ، در اصطلاح شعر ، ابیاتی چند است متّحد در وزن و قافیه که فقط بیت اوّل آن مصرّع باشد و مشروط بر آنکه از دوازده بیت متجاوز نباشد . ابیات غزل را بین پنج تا چهارده نوشته اند . مانند غزل های پنج بیتی ابن یمین تا چهارده بیتی عماد خراسانی و دیگران . ]

ای مدّعی که می گذری بر کنار آب / ما را که غرقه ایم ، ندانی چه حالت است ؟

ای لاف زن که بر ساحل و در فراغت و امنیّت گام می زنی . هرگز نمی توانی حال ما را که غرقۀ دریا هستیم دریابی . [ مدّعی = جمع مدعی به معنی ادعا کننده و لاف زن و کسی که دعوی هنر و عشق کند ولی کم مایه و دروغگوست ]

زِاین در کجا رویم ؟ که ما را به خاک او / وُ او را به خون ما که بریزد ، حوالت است

از درگاه معشوق به کجا می توانیم رفت ؟ زیرا حوالۀ رفتن به کوی او را به ما و ریختن خون ما را به او سپرده اند . [ حوالت = سپردن ، حوالتگاه ]

گر سر قَدم نمی کنمش ، پیش اهل دل / سر بر نمی کنم ، که مقام خجالت است

اگر سر خویش را به زیر پای او نیندازم . دیگر نمی توانم پیش عاشقان ، آن را بالا نگه دارم . زیرا این عمل ( سر زیر گام های دوست نینداختن ) موجب شرمساری است . [ بر کردن = بلند کردن / سر قدم کردن = کنایه از اظهار بندگی و فرمانبرداری کردن ، شوق و اشتیاق نشان دادن ]

جز یاد دوست هر چه کنی ، عمر ضایع است / جز سرّ عشق هر چه بگویی ، بطالت است

هر کاری که به جز ذکر دوست انجام دهی . عمر خود را بر باد داده ای و به جز راز عشق هر چه بر زبان آوری ، عمر را به بی کاری و بطالت گذرانده ای . [ بطالت = بی کاری و کاهلی و معطّلی ]

ما را دگر معامله با هیچ کس نماند / بیعی که بی حضور تو کردم ، اقالت است

ما دیگر با هیچ کس سر داد و ستد و تعامل نداریم . زیرا هر معامله ای که در نبود تو انجام داده ایم . گویی فسخ بیع بوده و باطل است . ( بی تو به سر نمی شود ) [ معامله = تجارت و داد و ستد ، رفتار و روش / بیع = خرید و فروش / اقالت = فسخ معامله و خرید و فروش ]

از هر جفات بوی وفایی همی دهد / در هر تعنّتیت هزار استمالت است

از هر ستم و تندخویی تو بوی محبّتی به مشام می رسد و در هر ملامت و سرزنش تو هزار دلجویی وجود دارد . [ وفا = مقابل جفا به معنی وعده به جا آوردن و به سر بردن دوستی و عهد و پیمان ، ثبات در قول و سخن و دوستی / تعنّت = سرزنش و عتاب / استمالت = دلجویی ]

سعدی ، بشُوی لوح دل از نقش غیر او / علمی که ره به حق ننُماید ، جهالت است

ای سعدی ، صفحۀ دل خویش را از تصویرهایی که جز او را می نماید پاک ساز . زیرا هر ددانشی که هدایتگر آدمی به حق و حقیقت نباشد ، عین نادانی است . [ لوح = صفحه و هر چیز پهن که بتوان بر روی آن نوشت / در این بیت «دل» به «لوح» تشبیه شده است . ]

شرح و تفسیر غزل 54                     شرح و تفسیر غزل 56