صید کردن شیر آن خر را و تشنه شدن شیر | شرح و تفسیر

تشنه شد از کوشش آن سلطانِ دَد / رفت سویِ چشمه تا آبی خورَد

سلطان درندگان (شیر) از تلاش فراوان تشنه شد . به سوی چشمه رفت تا آبی بخورد .

روبهک خورد آن جگربند و دلش / آن زمان چون فرصتی شد حاصلش

در این هنگام روباهِ حقیر از فرصت استفاده کرد و دل و جگر خر را خورد . [ جگربند = مجموع دل و جگر و شُش ]

شیر چون واگشت از چشمه به خَور / جُست در خر ، نه دل بُد نه جگر

وقتی که شیر از سرِ چشمه بازگشت که خر را بخورد . دلِ خر را جستجو کرد امّا نه دلی پیدا کرد نه جگری .

گفت روبه را ، جگر کو ؟ دل چه شد ؟ / که نباشد جانور را زین دو بُد

شیر به روباه گفت : جگر کو ؟ دل کجا رفت ؟ زیرا هر جانوری لاجَرَم این دو عضو را دارد .

گفت گر بودی وَرا دل یا جگر / کی بدینجا آمدی بارِ دگر ؟

روباه گفت : اگر خر دل یا جگر داشت کی ممکن بود که بار دیگر به اینجا بیاید .

آن قیامت دیده بود و رستخیز / وآن ز کوه افتادن و هول و گریز

خر که هنگامه و غوغا را دیده بود . و آن صحنۀ هولناک سقوط از کوه و بیم و فرار را دیده بود . یعنی خر اگر شعور داشت وقتی دفعۀ اوّل او را به کُنامِ تو آوردم و از دستت گریخت باید عبرت می گرفت و دیگر به اینجا نمی آمد .

گر جگر بودی وَرا یا دل بُدی / بارِ دیگر کی برِ تو آمدی ؟

اگر خر دل یا جگر داشت کی ممکن بود که دوباره نزدِ تو آید .

چون نباشد نورِ دل ، دل نیست آن / چون نباشد روح ، جز گِل نیست آن

وقتی که نور در دل نباشد . آن دل ، دل نیست . جسمی هم که فاقد روح باشد گِلی بیش نیست .

آن زُجاجی کو ندارد نورِ جان / بَول و قاروره ست ، قِندیلش مخوان

برای مثال ، شیشه ای که نورِ جان ندارد . آن را چراغ مخوان بلکه آن ادرار و شیشۀ ادرار است . ( بَول = ادرار / قِندیل = چراغ / قاروره = شیشۀ مُدوری که به شکل مثانه می ساخته اند برای ادرار مریض ) [ آنان که اسیر مادّه و ظواهر دنیوی هستند مانندِ شیشه های پُر از ادرارند . شیشۀ پُر از ادرار زرد است و چراغ تابان نیز زرد . پس شکوه و جلالِ ظاهری دلیل بر اصالت و عظمت روحی نمی شود . ]

نورِ مصباح ست دادِ ذوالجلال / صنعتِ خلق ست آن شیشه و سُفال

شیشه و سُفال ساختۀ دستِ بشر است . اما نورِ چراغ ، عطای خداوندِ صاحب جلال است . [ اَجسام و ابدان آدمیان مانند هیأت ظاهری چراغ است و نور چراغ که همانا روحِ لطیف است . عطای الهی است . اگر چه ابدان مختلف و متکثّر است اما نورِ دل واحد است . ای طالب حقیقت به مایۀ وحدت انسان ها بنگر نه به مایۀ کثرتشان . ]

لاجَرَم در ظرف باشد اِعتداد / در لَهَب ها نَبوَد اِلّا اتّحاد

ناچار در ظرف ها تعدد وجود دارد . ولی شعله ها واحد است . یعنی آدمیان از حیث جسم ظاهر متعدّدند لیکن به اعتبار روح الهی یکی هستند . [ اِعتداد = تعدّد و کثرت / لَهَب = زبانۀ آتش ]

نورِ شش قِندیل چون آمیختند / نیست اندر نورشان اَعداد و چند

برای مثال ، اگر نورِ شش چراغ را در هم مخلوط کنند . در نورِ آنها تعدّد و شمار وجود ندارد . [ در بیت 678 و 679 دفتر اوّل آمده است :

ده چراغ ار حاضر آید در مکان / هر یکی باشد به صورت غیر آن

فرق نتوان کرد نور هر یکی / چون به نورش روی آری بی شکی ]

آن جهود از ظرف ها مُشرک شده ست  / نور دید آن مؤمن و ، مُدرِک شده ست

آن حق ستیز به سببِ توجّه به تعدّد ظرف ها به شِرک دچار آمده است ولی مؤمن حقیقی چون نور را می بیند حقیقت را درک کرده است . [ قشریان و ظاهرگرایان به پوست می چسبند و مغز را رها می کنند . آنان اسیر قالب ها و صورت ها هستند و انبیاء و اولیاء را که دارای اتّحادِ نوری و روحی اند از یکدیگر جدا می کنند و جنگ هفتاد و دو ملت بر پا می دارند . در حالیکه جوهر همۀ ادیان و روح پیام همۀ انبیاء و اولیاء یکی است . ]

چون نظر در ظرف افتد روح را / پس دو بیند شیت را و نوح را

مثلاََ اگر کسی به ظرف و قالب نگاه کند . حضرت شیت (ع) و نوح (ع) را دو وجود متمایز می بیند .

چونکه آبش هست ، جُو خود آن بُوَد  / آدمی آنست کو را جان بُوَد

برای مثال ، جویبار حقیقی آن است که آب داشته باشد . همینطور انسانِ حقیقی کسی است که روح لطیف الهی داشته باشد . [ انسانیت به شکل و صورت نیست چنانکه هر حفرۀ طویلی را جویبار نگویند . ]

این نه مردانند ، اینها صورت اند / مُرده نان اند و کُشتۀ شهوت اند

اینان انسان های حقیقی نیستند . بلکه قالبِ ظاهری انسان اند . یعنی آنان که فاقدِ فضایل و کمالات اخلاقی و انسانی اند انسان نیستند بلکه مجسمه های انسان اند زیرا اینان مُردۀ نان و کُشتۀ شهوت حیوانی هستند . [ مولانا در ابیات اخیر که استنتاج حکایت شیر و روباه و خر بود . آن حکایت را با نقدِ صورت پرستی و قشری گری به پایان رساند . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد