شرح و تفسیر غزل شماره 54 دیوان سعدی شیرازی

شمع فلک با هزار مشعل انجم / پیش وجودت چراغ بازنشسته است

خورشید و تمام ستارگانی که چونان مشعل فروزان می درخشند . در برابر وجود تو چراغ هایی خاموش به نظر می آیند . [ شمع فلک = منظور خورشید است / در این بیت «انجم» به «مشعل» تشبیه شده است . ]

توبه کند مردم از گناه به شعبان / در رمضان نیز چشم های تو مست است

مردم در شعبان از گناهان خویش توبه و خود را برای روزه گرفتن در رمضان آماده می کنند . امّا چشم های تو حتّی در رمضان هم خمارآلود و مست هستند .

این همه زورآوری و مردی و شیری / مرد ندانم که از کمند تو جَسته است

با این همه توانایی و دلیری و شجاعت به نظر نمی رسد کسی توانسته باشد از کمندت بجهد . [ زورآوری = زورمندی و پهلوانی ]

این یکی از دوستان به تیغ تو کشته است / و آن دگر از عاشقان به تیر تو خسته است

این شخص ، از دوستان توست که با تیغت به شهادت رسیده است و آن دیگر از عاشقات تو که با تیرت خسته و مجروح گشته است . [ خسته = مجروح و زخم دیده ]

دیده به دل می بَرد حکایت مجنون / دیده ندارد که دل به مِهر نبسته است

چشم ماجرای عشق مجنون را می بیند و آن را به دل منتقل می کند . امّا کسی که عاشق نگشته است . چشمی برای دیدن عشق و عاشقی ندارد .

_ مجنون = لیلی ، دختر مهدی بن سعد یا مهدی بن ربیعه بود که مجنون بن قیس بن ملوّح عاشق او شد و در عشق او سر به بیابانها نهاد و در فراق معشوقه شعرها گفت و خاک ها بر سر ریخت . در ادب عرفانی فارسی ، لیلی مظهر عشق ربّانی و الوهیت و مجنون مظهر روحِ ناآرامِ بشری که بر اثر دردها و رنج ها ی جانکاه ، دیوانه شده و در صحرای جنون و دلدادگی سرگردان است و در جستجویِ وصالِ حق به وادی عشق درافتاده و می خواهد به مقامِ قربِ حضرتِ لایزال واصل شود اما بدین مقام نمی رسد ، مگر آن روزی که از قفسِ تن رها شود . از داستان عشقِ لیلی و مجنون شاید بیش از هر داستانِ عشقی دیگری در ادب فارسی سخن گفته شده است . ادب غنایی فارسی و ترکی مملوّ است از داستان این دو دلداده که سرآغاز آن تقریباََ از « لیلی و مجنونِ نظامی گنجوی » است . این اثر بعدها موردِ توجه و تقلید شعرای متعدد قرار گرفته است . ( فرهنگ اساطیر )

دستِ طلب داشتن ز دامن معشوق / پیشِ کسی گو کِش اختیار به دست است

دست از دامن معشوق برداشتن را به کسی توصیه کن که از خود بی خود نگشته است . [ طلب = در لغت به معنی خواستن و جستجو کردن است و در اصطلاح صوفیه از مراحل نخستین سیر الی الله است . سالک ابتدا باید حُسن طلب را در وجود خود بیدار کند و آنگاه آداب آن را فرا گیرد . در کلمات باباطاهر آمده است « هر کس خوب طلب نکند و در طلب جدّی نباشد به مطلوب نمی رسد زیرا پیدا کردن مطلوب نتیجۀ حُسن طلب است » / اختیار = در لغت به معنی انتخاب و برگزیدن است ولی در اصطلاح فلسفه و کلام ، آزادی عمل انسان و توانایی اجرای اراده و خواست خود که در مقابل جبر است . / دست از چیزی داشتن = کنایه از چیزی را ترک و رها کردن ]

با تو چو روحانی ای تعلّق خاطر / هر که ندارد ، دَوابِ نَفس پرست است

هر کس که به انسان روحانی ای جون تو تعلّق خاطری نداشته باشد . چهارپایی است که فقط در بند هوای نَفسِ خویش است . [ تعلّق خاطر = خاطر ، دوستی و علاقه دل / دواب = چهارپایان / در این بیت «هر که» به «دواب» تشبیه شده است . ]

منکر سعدی که ذوق عشق ندارد / نیشکرش در دهان تلخ ، کَبَست است

آن که عشق سعدی را انکار می کند و خود از ذوق عشق بی بهره است . چون کسی است که دهانش تلخ است و ناچار طعم شیرین نیشکر را احساس نمی کند . [ ذوق = چشیدن ، نشاط و شادی / کَبَست = هندوانۀ ابوجهل ، رستنی ای باشد به غایت تلخ همچون زهر و شبیه به دستنبوی که به عربی حنظل و به فارسی خربزۀ تلخ گویند . ]

شرح و تفسیر غزل 53                     شرح و تفسیر غزل 55