شرح و تفسیر غزل شماره 46 دیوان سعدی شیرازی

در وهم نگنجد که چه دلبند و چه شیرین / در وصف نیاید که چه مطبوع و چه زیباست

از شدّت دلربایی و حلاوت توصیف ناپذیر است و از غایت لطف و جمال ، وهم را یارای دریافت او نیست . [ وهم = گمان و خیال ، قوۀ ادراک / وصف = توصیف ، نشان / مطبوع = خوش آیند و موافق میل و طبع ]

صبر و دل و دین می رود و طاقت و آرام / از زخم پدید است که بازوش تواناست

شکیبایی و دل و دین و توان و آرامش را یک جا می برد . آری ، از جای زخم و جراحتی که به وجود می آید ، می توان به قدرت دست او پی برد . [ زخم = جراحت ، ضرب و ضربت ]

از بهرِ خدا روی مپوش از زن و از مرد / تا صنع خدا می نگرند از چپ و از راست

تو آفریدۀ بدیع و بی همانند خدایی ، پس چهرۀ زیبایت را از مردم مپوشان . بگذار همه آزادانه به چهره ات بنگرند و از رهگذر آن به آفرینش بی مانند الهی پی برند . [ صنع = آفرینش / روی پوشاندن = کنایه از پنهان شدن / از زن و از مرد = کنایه از همۀ مردم ]

چشمی که تو را بیند و در قدرتِ بی چون / مدهوش نمانَد نتَوان گفت که بیناست

هر دیده ای که تو را ببیند و از قدرت لایزال خداوند به حیرت نیفتد ، نمی توان گفت که بصیر است . [ مدهوش = مست و بی خویش / بینا = بیننده و عارف / بی چون = کنایه از خداوند است ]

دنیا به چه کار آید و فردوس چه باشد ؟ / از بارخدا بِه ز تو حاجت نتَوان خواست

در برابر تو این جهان را فایده ای نیست و بهشت قدر و منزلتی ندارد . تو از نعمت های این جهان و بهشت گران قدرتری ، پس بهتر از تو نمی توان چیزی از خدای بزرگ طلبید . [ فردوس = نام بهشت هشتم از هشت بهشت است ، هشت بهشت عبارتند از : خلد ، دارالسلام ، دارالقرار ، جنت عدن ، جنت الماوی ، جنت النعیم , علیین و فردوس / بار = مخفّف باری ، به معنی بزرگی و رفعت و شوکت باشد که به خداوند عالم نسبت کنند ، آفریننده ، خالق ( فرهنگ معین / بار خدایا = ای خدای بزرگ ]

فریاد من از دست غمت عیب نباشد / کِاین درد نپندارم از آنِ من تنهاست

به فریاد آمدن من از دست غم تو عیبی به شمار نمی آید . زیرا گمان می برم که این عیب در همۀ مردم وجود دارد .

با جور و جفای تو نسازیم ، چه سازیم ؟ / چون زَهره و یارا نبُوَد ، چاره مداراست

اگر با ستمی که بر ما روا می داری موافقت و سازگاری نکنیم ، چه کنیم ؟ از آنجا که دلیری و توانایی مقابله با تو را نداریم ، از رفتار نرم گریزی نیست . [ زَهره = شجاعت و دلیری ، جرأت / یارا = قدرت و توانایی ]

از روی شما صبر نه صبر است ، که زَهر است / وز دست شما زهر نه زهر است ، که حلواست

در محرومیت از دیدارت شکیبایی آسان نیست بلکه زهری کُشنده است . امّا اگر تو زهر کُشنده را بدهی ، چونان حلوا شیرین است . [ که = حرف ربط است به معنی بلکه / صبر = شکیبایی ، در اصل ریشۀ گیاهی است که بسیار تلخ است ]

آن کام و دهان و لب و دندان که تو داری / عیش است ، ولی تا ز برای که مهیّاست

کام و دهان و لب و دندان تو مایۀ خوشی و عیش آدمی است . امّا باید دید که اینها برای خوشی چه کسی آماده است ؟ [ کام = دهان و سقف دهان / عیش = شادی و خوشی ، زندگی خوب و خوش ]

گر خون من و جملۀ عالَم تو بریزی / اقرار بیاریم که جرم از طرف ماست

اگر تو من و همۀ مردم عالَم را به خاک و خون بکشی . همۀ ما اعتراف خواهیم کرد که گناه از جانب ما بوده و تو در این کشتار مقصّر نیستی . [ جرم = گناه ]

تسلیمِ تو سعدی نتَوانَد که نباشد / گر سر بنهد ، ور ننهد ، دست تو بالاست

سعدی قادر نیست تا در برابر تو سر تسلیم فرود نیاورد . زیرا چه تسلیم باشد و چه نباشد ، تو قدرتمندی . [ سر نهادن = تسلیم و فرمانبردار گشتن / دست بالا بودن = برتر و بالا بودن ]

شرح و تفسیر غزل 45                     شرح و تفسیر غزل 47