شکایت قاضی از آفت قضا و جواب گفتن نایب | شرح و تفسیر

این نه وقتِ گریه و فریادِ توست / وقتِ شادی و مبارک بادِ توست

اکنون وقتِ گریه و فغانِ تو نیست بلکه اکنون وقتِ شادمانی و نشاطِ توست .

گفت : آه چون حکم رانَد بی دلی / در میانِ آن دو عالِم جاهلی ؟

قاضی جواب داد : یک آدمِ مرددّ و دو دل چگونه می تواند میانِ دو نفر که از ماجرا آگاه هستند داوری کند ؟ [ اشاره است به حدیث « قاضی ، نادان است در میان دو دانا » یعنی دو نفر که نزدِ قاضی شکایت می آورند و علیه یکدیگر ادعا می کنند از موضوعِ مورد دعوای خود آگاهی دارند در حالیکه قاضی از ماجرای آن دو اطلاعی ندارد از اینرو در تردید و دو دلی به سر می برد ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر دوم ، ص 208 ) ]

آن دو خصم از واقعۀ خود واقفند / قاضیِ مسکین چه داند ؟ ز آن دو بند ؟

آن دو نفر که علیه یکدیگر ادعا دارند از ماجرای خود واقفند . ولی قاضی بینوا که از آن دو نفر در قید و بندِ مشکل قضاوت فرو افتاده چه می داند ؟ [ «زآن دو بند» ممکن است وصف الحال قاضی باشد که معنی فوق بر این احتمال بود . و نیز ممکن است «بند» به معنی اسیر و بندی باشد . با این احتمال مصراع دوم اینگونه معنی می شود : قاضی بینوا از حالِ آن دو خصم که در محکمۀ شرع اسیرند چه می داند ؟ ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر دوم ، ص 208 ) و نیز می توان «بند» را به معنی زندان گرفت . با این تقدیر مصراع دوم اینگونه معنی می شود : قاضی بینوا از احوالِ درونِ آن دو خصم که همانند زندان ، قاضی را گرفتار ساخته اند چه می داند ؟ برخی «بند» را به معنی عقده و گره گرفته اند ( شرح کفافی ، ج 2 ، ص 276 )

جاهل است و غافل است از حالشان / چُون رود در خونشان و مالشان ؟

قاضی که نسبت به احوالِ متخاصمین بی خبر و ناآگاه است چگونه می تواند در بارۀ خون و مال داوری کند ؟

گفت : خصمان ، عالمند و علّتی / جاهلی تو ، لیک شمعِ ملّتی

جانشین او گفت : این دو خصم به چگونگی ماجرای خود آگاهی دارند ولی در عینِ حال دچارِ غَرَض ورزی هستند . درست است که تو از ماجرای آنان بی خبری ولی تو شمعِ فروزانِ دینی . [ یا شمع فروزانِ این مردم هستی ]

ز آنکه تو علّت نداری در میان / آن فراغت هست نورِ دیدگان

از آنرو که تو دچارِ غَرض و نقصی نیستی . همین امر ، مایۀ روشنی دیدگان باطنی تو شده است .

و آن دو عالِم را غَرَضشان کور کرد / علمشان را علّت اندر گور کرد

ولی غَرَض دیدگانِ باطنی آن دو خصمِ مُغرض را کور کرده و آن غرض ورزی ، دانایی و علمشان را مدفون ساخته است .

جهل را بی علّتی ، عالِم کند / علم را علّت ، کژ و ظالم کند

بی غَرض بودن ، نادانی را به دانایی دگرگون می سازد . و همین غَرَض ، دانایی را وارونه می کند و آن را مایه ستمکاری می سازد .

تا تو رَشوَت نستَدی ، بیننده یی / چون طمع کردی ، ضریر و بنده یی

تا وقتی که تو رشوه نگرفته ای ، چشمِ دلت باز است ولی همینکه میل به رشوه گیری در دلت پدید آید . کور دل و اسیر شهوات می شوی . ( ضَریر = کور ) [ ستاندن رشوه در روح و منش آدمی تأثیرِ ژرفی می نهد و اگر قاضی و یا هر انسانی اسیر این عمل تباه شود دیگر نمی تواند سره را از ناسره باز شناسد . چه این عملِ ویرانگرِ خود را با قواعد نفسانی توجیه می کند و نام رشوه را از این عمل تباه بر می دارد و نام های دیگری نظیرِ هدیه ، پیشکش ، حق الزحمه و … بدان می دهد . ]

از هوا من خُوی را واکرده ام  / لقمه هایِ شهوتی کم خورده ام

من خوی و سرشت خود را از هوای نَفس رها کرده ام و خوردن لقمه های شهوت آلود را کم کرده ام .

چاشنی گیرِ دلم شد با فروغ / راست را داند حقیقت از دروغ

بدینسان ذائقۀ قلبِ من نورانی شده یعنی به نورِ بینش و بصیرت منوّر شده و می تواند سَره را از ناسَره باز شناسد .

چاشنی گیر = حاکم مطبخ ، کسی که کار و خدمت مطبخ بر او مقررّ باشد . در زبان عربی جاشن گیر گویند و او ناظر طعام بوده است که با غذا سرِ سفرۀ شاهان حاضر می شد و مُهر از ظرفِ غذا بر می گرفت و لقمه ای می خورد تا زهرآلود نباشد . ( فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی ، ج 4 ، ص 19 )