روان شدن خواجه به سوی ده | شرح و تفسیر

اهل و فرزندان ، سفر را ساختند / رخت را بر گاوِ عزم انداختند

زن و فرزندان خواجه ، وسایل سفر را آماده کردند و رخت و لوازم راه را بر گاوِ عزم و تصمیم نهادند یعنی با تمامِ وجود آماده رفتن شدند . [ حکایت خواجه و خانوادش نقدِ حالِ ما انسان هاست که به مظاهر دنیوی دل خوش می کنیم و با پندارِ ضعیفِ خود دام های پنهان شده در مرغزار و نزهتگاه را نمی بینیم و به چیزی دل می بندیم که قتّالِ ما می شود . ]

شادمانان و ، شتابان سویِ دِه / که بَری خوردیم از دِه ، مژده ده

با شادی و شتاب راهی روستا شدند و به یکدیگر می گفتند : مژده دهید که از روستایِ آن شخص میوه ها و ثمره هایی خواهیم خورد . [ از گشتن در روستا کامیاب خواهیم گشت ]

بَری خوردیم = میوه و ثمره ای خوردیم ، در اینجا ماضی در معنی مضارع آمده یعنی حتماََ میوه و ثمره ای خواهیم خورد و این نشان دهندۀ امید و اطمینان خانوادۀ خواجه به وعده و عهدِ روستایی است .

مَقصدِ ما را چراگاهی خوش است / یارِ ما آنجا کریم و ، دلکش است

مقصدِ ما چراگاهی زیباست و دوستی که در آنجا داریم شخصی بخشنده و خوش برخورد است .

با هزاران آرزومان خوانده است / بَهرِ ما غِرسِ کرَم بنشانده است

آن روستایی با هزاران امید و آرزو ما را به روستا دعوت کرده و برای ما نهالِ سخاوت و بخشندگی کاشته است . [ غِرس = نهال / غَرس = کاشتن و نشاندن . در این بیت «غِرس» مورد نظر است . ]

ما ذخیرۀ دَه زمستانِ دراز / از برِ او سویِ شهر آریم باز

ما ذخیرۀ دَه زمستان طولانی را از باغ و بوستانِ آن روستایی به شهر می آوریم . [ مصراع اوّل جنبۀ مبالغه دارد . یعنی توشه ها و ذخیره های فراوانی از آنجا خواهیم آورد . ]

بلکه باغ ، ایثارِ راهِ ما کُند / در میانِ جانِ خودمان جا کُند

و حتّی ممکن است که آن روستایی باغ و بوستان خود را به ما ببخشد و ما را در میانِ جانش جای دهد .

عَجِلُوا اَصحابَنا کی تَربَحُوا / عَقل می گفت از درون : لا تَفرَحُوا

خواجه به یاران و کسانش می گفت : ای یاران و خویشان بشتابید تا سود ببرید ولی عقلِ دوراندیش از درون ندا می داد ، نباید شادمانی کنید . [ اشاره است به آیه 23 سورۀ حدید « تا اندوه مخورید بدانچه از شما فوت شده و شادی سرمستانه مکنید بدانچه خداوند بخشیدتان و خداوند مُتُکبرانِ نازَنده را دوست نمی دارد »

مِن رِباحِ اللهِ کُونُوا رابِحین / اِنَّ رَبّی لا یُحِبُّ الفَرِحین

عقل به این جمعِ سرمست می گفت : از سودهای الهی بهره مند شوید که پروردگارِ من ، سرمستان را دوست نمی دارد . [ اشاره است به آیه 76 سوره قصص « و یاد آور وقتی را قومِ او (قارون) بدو گفتند : شادی سرمستانه مکن که خداوند ، سرمستان را دوست نمی دارد » مفسران «فَرَح» را در این آیه به معنی شادیِ مستانه و مفتون شدن تفسیر کرده اند ( مجمع البیان ، ج 7 ، ص 266 ) . در این بیت همین معنا موردِ نظر است . ]

اِفرَحُوا هَوناََ بِما اَتاکُم / کُلُّ اَتِِ مُشغِلِِ اَلهاکُم

بدانچه خداوند به شما بخشیده اندکی شادمانی کنید (مبادا دچارِ سرمستی و غرور و افراط در شادمانی شوید) هر چیز سرگرم کننده که نصیبِ شما می شود شما را از خدا غافل و به خود مشغول می دارد . ( هَون = آسانی ، امّا در این بیت به معنی مقدار اندک است . بنابراین نسبت به نعمت های الهی باید شادمانی خود را در حدِ اعتدال حفظ کرد و راهِ سرمستی و غرور نپیمود / مُشغِل = سرگرم کننده ، بازدارنده ) [ اکبرآبادی مصراع اوّل را چنین معنی کرده : شاد باشید در حالی که ارام و آهستگی دارید ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 22 ) ]

شادِ از وَی شو ، مشو از غیرِ وی / او بهارست و دگرها ، ماهِ دی

تنها به حق تعالی شاد شو و نه از غیر او ، زیرا در مَثَل ، حق تعالی مانندِ بهارِ سرسبز و زیباست و سایرین مانند دیماه (زمستان) سرد و خشک کننده .

هر چه غیرِ اوست ، استدراجِ توست / گر چه تخت و ملک توست و تاجِ توست

هر چه غیرِ حق است مایۀ هلاکتِ تدریجی تو است . پر چه آن چیز تخت و سلطنت و تاجِ شاهانه باشد . [ استدراج = شرح بیت 3041 دفتر اوّل . گفتن این نکته ضروری است که متکلمان ، خوارق عادت و اعمالِ شگفت انگیز منکران و کافران را استدراج و خوارق عادت مؤمنان را کرامت نامیده اند ولی در اینجا این اصطلاح موردِ نظر نیست . ]

شاد از غم شو ، که غم دام لقاست / اندرین ره ، سویِ پستی ارتقاست

اگر هم می خواهی شاد شوی ، از غمِ الهی شاد شو . زیرا که اینگونه غم ، مقدمه دیدارِ الهی است . در طریق حق تواضع و فروتنی ، مقدمه تعالی و ارتقاء به مراتبِ معنوی است ( شرح کبیر انقروی ، جزو اوّل ، دفتر سوم ، ص 214 )

غم یکی گنجی است و رنجِ تو چو کان / لیک کی درگیرد این در کودکان ؟

اندوه و غم در راهِ حق ، به منزلۀ گنج است و رنج تو مانند معدن ، ولی این سخن در کودکان چه اثری دارد ؟ [ همینطور عوام الناس که سراپا به ظواهر دنیا مشغول اند چه می دانند که غم و اندوهِ اولیاء الله چیست و برای چیست . خوارزمی گوید : حقایق عشق در مسامع اطفال طریقت ، بازی است ( جواهرالاسرار ، دفتر سوم ، ص 392 ) ]

کودکان چون نامِ بازی بشنوند / جمله با خرگور ، هم تگ می دوند

برای مثال ، همینکه بچه ها اسم بازی را می شنوند . حاضرند برای بازی کردن حتّی با گورخر هم بدوند . [ چنین است احوالِ شیفتگان به زخارف و جواذب دنیا ، همینکه نامِ لهو و لعب می شنوند در صحرای دنیا می چرند . و لحظه ای به دام های تعبیه شده در لابلای صحاری دنیا نمی اندیشند و گمان می دارند که ارضای شهواتِ جنون آمیز ، راهِ رستگاری و نجات است . در حالی که عاقبتِ شهوت رانی چیزی جز خسران نیست . ]

ای خرانِ کور ، این سو دام هاست / در کمین ، این سوی ، خون آشام هاست

ای الاغ هایی که هیچ جا را نمی بینید . بدانید که در صحرای دنیا ، دام هایی نهاده شده ، در پهنۀ دنیا ، خون آشام هایی کمین کرده اند . [ این سو = منظور دنیاست ]

تیرها پَرّان ، کمان پنهان ز غیب / بر جوانی می رسد صد تیرِ شیب

در این عالَم ، تیرهایی از هر سو رها می شود ولی کمان های آن پنهان است و صد نوع تیر پیر کننده به سوی شادابی و جوانی مردم رها می شود . ( شَیب = پیری ، ولی در اینجا به معنی «پیر کننده» آمده است ) [ تیرهای حوادث پیاپی از عالمِ غیب به سوی مردم رها می شود ولی نه تیرانداز پیداست و نه کمان ]

گام در صحرای دل باید نهاد / ز آنکه در صحرایِ گِل نَبوَد گشاد

باید به صحرای دل گام بگذاری ، زیرا در صحرای گِل ( دنیا و متعلقات آن ) فتح و گشایشی وجود ندارد . پس به معنا روی کن و اسیر شهواتِ حیوانی مباش .

ایمن آبادست دل ، ای دوستان / چشمه ها و گُلسِتان در گُلسِتان

ای دوستان ، سرزمین دل ، سرزمینی آکنده از ایمنی است و در آن سرزمین چشمه ساران حکمت و گلستانِ معرفت بسیار یافت می شود . [ خوارزمی گوید : گلستان اطفال را رونق تازگی بی بهار نیست و با صَدمتِ باد خزانی امکان قرار نی ، امّا گُلشنِ دل را که تازه از عشقِ یارست نه بیمِ ذُبول ( = خوشیدگی ) از خزان و نه منّتِ نضارت ( = تازگی ) از بهار است ( جواهرالاسرار ، دفتر سوم ، ص 392 ) ]

عُج اِلَی القَلبِ وَ سِر یا ساریَه / فیهِ اَشجارُ وَ عَینُ جاریَه

ای شب رُو ، به سوی عالَمِ قلب بگرا و ره بسپار که در آنجا درختان و چشمه سارانی روان است . ( عُج = بگرا ، میل کن / سِر = حرکت کن / ساریَة = شب رو ، آنکه شب ها راه می سپارد ) [ عالَمِ قلب و جهانِ معنا گُلشنی است آکنده از اشجارِ معرفت و انهارِ حکمت . ]

دِه مرو ، دِه مرد را احمق کُند / عقل را بی نور و ، بی رونق کند

به روستا وارد مشو که روستا آدمی را احمق می کند و عقلِ او را بی نور و بی جلوه می سازد .

قولِ پیغمبر شنو ای مُجتبی / گورِ عقل آمد وطن در روستا

ای مردِ برگزیده ، سخن پیامبر (ص) را بشنو که فرمود : اقامت کردن در روستا به منزلۀ گورِ عقل است . [ اشاره است به حدیث « در روستا منزل مگزین که ساکن در روستا همچون ساکن در قبر است » ( احادیث مثنوی ، ص 75 ) ]

شک نیست که نوع زندگی شهر و روستا در شکل گیری اندیشۀ آدمی تأثیرِ به سزا دارد . جامعۀ بستۀ غیر شهری ، سبب می شود که انسان تنها به مایحتاجِ ابتدایی خود بیندیشد . بی آنکه در صدد بدست آوردن امکانات رشد و تعالی فزون تری باشد ولی در شهر روابط به صورت باز و گسترده درمی آید و تعاملاتِ اجتماعی فرد ، توسعه می یابد و می تواند خود را در شرایط بهتر و عالی تری از رشد و تعالی قرار دهد و تجارب بیشتر و متنوع تری حاصل کند ( مقدمۀ ابن خلدون ، ج 1 ، ص 225 تا 237 ) بنابراین منظور تحقیر روستا و روستایی نیست . ]

هر که در رُستا بُوَد روزیّ و ، شام / تا به ماهی عقلِ او نَبوَد تمام

هر کسی حتّی اگر یک روز و یک شب در روستا زندگی کند ، عقلش نقصان پیدا می کند و این نقصان تا یکماه برقرار است . [ بیانی است مبالغه آمیز از ضرر اقامت در خراب آبادِ دنیا که در این ابیات به روستا تشبیه شده است . ]

تا به ماهی احمقی با او بُوَد / از حشیشِ دِه جز اینها چه درَوَد

تا یکماه این حماقت همراه اوست . از گیاه و علفِ بی مقدارِ روستا جز حماقت چیزی نصیب او نمی شود . [ حَشیش = گیاهِ خشک ]

و آنکه ماهی باشد اندر روستا / روزگاری باشدش جهل و عَما

و کسی که یک ماه در روستایی ساکن شود . مدّتی طولانی دچار نادانی و عدمِ بصیرت می شود . [ عما (عمی) = کوری و عدم بصیرت ]

دِه چه باشد ، شیخِ واصل ناشده / دست در تقلید و ، حجّت در زده

منظور از دِه ( در این حکایت ) چیست ؟ شیخی است که به کوی حقیقت نرسیده و تنها دست به دامن تقلید و مغالطه زده است . [ اینان در واقع شیخ نیستند بلکه متشیّخ اند . یعنی خود را در زمرۀ مردان الهی و راهنمایان حقیقی جا زده اند . اقوالِ بزرگان را طوطی وار حفظ کرده و بر زبان جاری می سازند . مولانا در این بیت حجّت و استدلال را در معنی مذمومِ آن بکار برده و اِلّا استدلال و احتجاج فی نفسه امری پسندیده و فطری است و در جای جای مثنوی می توان ردِ پای اینگونه استدلال ها را فراوان سراغ گرفت . ]

پیشِ شهرِ عقلِ کُلّی ، این حواس / چون خَرانِ چشم بسته در خرآس

این مقلّدانِ مقیّد به حواسِ ظاهره در مقایسه با شهر عقلِ کُلّی مانند خرانِ چشم بسته ای هستند که سنگِ آسیا را می گردانند . [ خرآس = آسیابی که با خر و چاروا گردانند / شهر عقلِ کُلّی = همانا جهان فراخ روحانی و الهی است / عقِل کُل = شرح بیت 1899 دفتر اوّل / این حواس = هم می تواند اشاره به حواس ظاهره باشد و هم صاحبان و مقیّدان به این حواس ، به هر حال اصل مطلب یکی است و اینکه ظرفِ حواسِ ظاهره ، توانِ شناخت و اشراف بر عالَمِ روحانی را ندارد . خوارزمی گوید : لاجرم کرانه از حلقۀ عشاق که مقیمانِ شهر عقل کُلّی اند مجوی و به فریب و غرور در پی روستاییانِ قریۀ حواس مپوی ( جواهر الاسرار ، دفتر سوم ، ص 392 )

این رها کن ، صورتِ افسانه گیر / هِل تو دُردانه ، تو گندم دانه گیر

در اینجا حضرت مولانا می خواهد عِنانِ قلم از از شرح این معانی و اسرار واکشد . و به صورتِ ظاهری حکایت بازگردد ولی امواجِ معانی دوباره او را به سویِ خود می کشند . این معانی و نتیجه گیری های عرفانی را فعلاََ رها کن و صورتِ ظاهری حکایت را دنبال کن . دانۀ مروارید اسرار و حقایق ربّانی نهفته در این حکایت فروگذار و دانۀ گندم را بردار . یعنی به قالب و صورت داستان توجه کن . [ دُردانه = دانۀ مروارید ، عزیز ، برخی « هِل تو دَرِ دانه » خوانده اند و چنین معنی کرده اند : تو دَرِ دانۀ معنا را بگذار و دانۀ گندم را بگیر ( شرح کبیر انقروی ، جزو اوّل ، دفتر سوم ، ص 220 ) ]

گر به دُر ره نیست هین بُر می ستان / گر بدان ره نیستت ، این سو بران

اگر به مروارید معنا و جوهرِ موضوع راهی نداری ، پس بهوش باش و دانۀ گندم را بردار و به صورت ظاهری حکایت نظر کن و اگر نمی توانی به آن سو یعنی به عالَمِ اسرارِ ربّانی قدم بگذاری به این سو یعنی به سَمتِ عالَمِ صورت و ظاهر توجّه کن . [ بُر = گندم ]

ظاهرش گیر ، ار چه ظاهر کژ پَرَد / عاقبت ظاهر ، سویِ باطن بَرَد

به ظاهر حکایت توجه کن اگر چه ، ظاهر کج می رود . یعنی آنگونه که شایسته است نمی تواند معنا و مقصود را نشان دهد . ولی این را بدان که سرانجام ، ظاهر تو را به سوی باطن هدایت خواهد کرد . [ « مَجاز ، پلی است به سوی حقیقت » مولانا در حکایت پادشاه و کنیز ، بیت 111 دفتر اوّل  همین معنا را بیان کرده است . در ذیل مثال هایی در تبین این مطلب آمده است . ]

اوّلِ هر آدمی خود صورت است / بعد از آن جان ، کو جمالِ سیرت است

برای مثال ، خلقت نخستین هر انسانی صورتی بیش نیست . امّا پس از تعلق گرفتن روح به بدن ، موجب زیبایی درونی و حقیقی او می شود . [ آنچه به آدمی هویّت و حیات می بخشد به روح تعلق دارد . روح است که منشأ زیبایی های معنوی و کمالات الهی می شود ]

اوّلِ هر میوه ، جز صورت کی است ؟ / بعد از آن لذّت ، که معنیِ وَی است

مثال دیگر ، مگر هر میواه ای ابتدا جز صورت و شکل ظاهر چیز دیگری نیز دارد ؟ مسلماََ ندارد ولی طعمِ لذیذ و گوارای آن در واقع معنا و کمال میوه است .

اوّلاََ خرگاه سازند و ، خرند / تُرک را زان پس به مهمان آورند

عادت معمول چنین است که ابتدا ، خیمه و چادری ساخته و خریداری می شود و سپس تُرک را به مهمانی دعوت می کنند .

صورتت خرگاه دان ، معنیت تُرک / معنیت مَلّاح دان ، صورت چو فُلک

این را بدان که صورتِ ظاهری تو همانند خیمه و چادر است و معنا و باطنت همانند تُرکِ مهمان است و یا معنا و باطنِ تو مانند کشتی بان و صورت ظاهری تو همچون کشتی .

بهرِ حق این را رها کُن یک نَفَس / تا خرِ خواجه بجنباند جَرَس

محضِ رضای خدا از گفتن اینگونه سخنان و اسرار خودداری کُن تا بالاخره خَرِ خواجه سَرش را تکان دهد و زنگولۀ آویخته به سر و صورتش را به صدا درآورد . [ یعنی حرکت کُند و ادامه حکایت بیان شود ]