قصه آن راهب که روز با چراغ می گشت در میان بازار | شرح و تفسیر

آن یکی با شمع بر می گشت روز / گِردِ بازاری ، دلش پُر عشق و سوز

شخصی با دلی آکنده از عشق و شور ، روز هنگام با شمعی در بازار می گشت .

بُوالفضولی گفت او را کِای فلان / هین چه می جویی به سویِ هر دکان ؟

آدم فضول و یاوه گویی وقتی او را دید گفت : آهای فلانی در دکان ها به دنبال چه هستی .

هین چه می گردی تو جویان با چراغ / در میانِ روزِ روشن؟ چیست لاغ ؟

آخر با چراغ آن هم در روزِ روشن به دنبال چه هستی ؟ این کارِ بیهوده بهرِ چیست ؟ [ لاغ = شوخی ، مسخره ]

گفت : می جویم به هر سو آدمی / که بُوَد حَیّ از حیاتِ آن دَمی

راهب گفت : همه جا به دنبالِ انسانی می گردم که از حیاتِ الهی زنده باشد . [ آن دَمی = دَمی منسوب به دَم به معنی نفحه و نَفَس است . و مراد از « آن دَمی » مؤمنین است . زیرا به نَفحۀ الهی عشق و اشتیاق می ورزند ]

هست مردی ؟ گفت : این بازار پُر / مردمان اند آخِر ای دانایِ حُر

راهب افزود : آیا چنین انسانی یافت می شود ؟ یاوه گو جواب داد : ای دانایِ آزاده این بازار پُر است از انسان .

گفت : خواهم مَرد ، بر جادۀ دو رَه / در رهِ خشم و به هنگامِ شَرَه

راهب گفت : انسانی می خواهم که وقتی بر سرِ دو راهی خشم و حرص قرار گرفت خویشتن داری کند . [ شَرَه = حرص و آز ]

وقتِ خشم و وقتِ شهوت ، مَرد کو ؟ / طالب مردی ، دَوانم کو به کو

کو آن انسانی که به هنگامِ هجومِ خشم و شهوت خویشتن داری کند ؟ من در طلب چنین انسانی محلّه به محلّه می دَوَم .

کو درین دو حال مردی در جهان ؟ / تا فدایِ او کنم امروز جان

کو آن انسانی که در این جهان به هنگام ظاهر شدنِ خشم و شهوت خویشتن داری کند تا اینک جانِ خود فدای او کنم ؟

گفت : نادر چیز می جویی ، ولیک / غافل از حکم و قضایی ، بین تو نیک

آن یاوه گو به جبر تمسّک جُست و گفت : ای راهب به دنبال امرِ نادر و کمیابی هستی . ولی اگر خوب نگاه کنی خواهی دید که از حکمِ الهی و قضا و قَدَرِ او بی خبری . [ مولانا از اینجا به بعد وارد بحث جبر و اختیار می شود اما نه به شیوۀ مباحث نظری و جدالی مرسوم در کُتبِ کلامی . بلکه از منظری خاص که فطرتِ سلیم به اطمینان فلبی رسد . ]

ناظرِ فرعی ، ز اصلی بی خبر / فرع ، ماییم ، اصل ، احکامِ قَدَر

فرع را می بینی ولی از اصل خبر نداری . ما فرعیم و احکامِ قضا و قدر ، اصل .

چرخِ گردان را قضا گمره کند / صد عُطارِد را قضا ابله کند

قضا و قدر حتّی فلکِ گردنده را از مسیرِ خود منحرف می کند . و صد عطارد را نادان می گرداند . [ [ عطارد = سیاره منظومۀ شمسی و نزدیکترین سیارات به خورشید و کوچکترین آنهاست . عطارد را خدای دبیری و کتابت دانسته اند . لذا در این بیت مظهر دانایی و آگاهی است . ]

منظور بیت : قضا و قدر داناترین دانایان را نیز گُول و ابله می کند . چنانکه در بیت 1232 دفتر اوّل می فرماید :

چون قضا آید شود دانش به خواب / مَه سیه گردد بگیرد آفتاب

تنگ گرداند جهانِ چاره را / آب گرداند حدید و خاره را

قضا و قدر دنیای تدبیر و کانونِ چاره اندیشی را تنگ می گرداند و حتّی آهن و سنگِ خارا را ذوب می کند . [ حدید = آهن / خاره = سنگِ خارا ، سنگِ سخت ]

ای قراری داده رَه را گام گام / خامِ خامی ، خامِ خامی ، خامِ خام

ای کسی که با خود قرار می گذاری که راهِ زندگی را با اختیار خود قدم به قدم درنوردی . بدان که حقیقتاََ خامِ خامی . خامِ خام . [ بشر اصلاََ اختیاری ندارد که خود راهِ حیاتِ خویش را طی کند . البته این سخنِ آن جبری است . ]

چون بدیدی گردشِ سنگ آسیا / آبِ جُو را هم ببین آخِر ، بیا

مثلاََ تو که گردشِ سنگِ آسیا را می بینی . آخر بیا و جریان آب جوی را نیز تماشا کن . [ تو که متحرّک را می بینی . بیا و محرّک را نیز ببین . تو که سبب را می بینی . مسبب الاسباب را نیز ببین . پس تو خیال می کنی که فاعلِ مختاری . ]

خاک را دیدی بر آمد در هوا / در میانِ خاک بنگر باد را

مثال دیگر ، همانطور که می بینی گرد و غبار به هوا بلند می شود . در میان گرد و غبار ، باد را نیز ببین که موجب برخاستن گرد و غبار شده است .

دیگ های فکر می بینی به جوش / اندر آتش هم نظر می کُن به هوش

همانطور که می بینی دیگ های اندیشه می جوشد . هوشمندانه به آتش نیز نگاه کن . [ فعالیت اندیشۀ آدمی به واسطۀ قضای الهی و مشیّت ربّانی است . در اینجا «آتش» ، کنایه از قضای الهی است . ]

گفت حق ایّوب را در مَکرَمت / من به هر موییت صبری دادمت

مثال دیگر ، حضرت حق به ایّوب نبی فرمود : من از روی بزرگواری و بخشش به هر تارِ موی تو صبری عطا کرده ام . ( مَکرَمت = بزرگواری ، بخشش ) [ پس صبر را از وجودِ خود مدان بلکه این صبر را من به تو تفویض کرده ام . ]

هین به صبر خود مکن چندین نظر / صبر دیدی صبر دادن را نگر

مبادا به صبرِ خود بنگری . حال که صبر را دیدی . صبر دادنِ حضرت حق را نیز بنگر .

چند بینی گردشِ دولاب را ؟ / سَر بُرون کن ، هم ببین تیزآب را

مثال دیگر ، چقدر به گردش سنگ آسیاب نگاه می کنی ؟ سرت را بیرون آور و جریان تندِ آب را نیز ببین . [ دُولاب = چرخ چاه ، در اینجا احتمالاََ مراد از آن سنگ آسیاب های آبی است . ]

تو همی گویی که می بینم ، و لیک / دیدِ آن را بس علامت

تو همواره می گویی می بینم . اما این دیدن ، علامت هایی دارد . [ بسیارند کسانی که به زبان می گویند ما حقیقتِ عالم را عیاناََ می بینیم در حالی که شهود حقیقت علائمی دارد که حتّی یکی از آن علائم در مدعیان نیست . ]

گردشِ کف را چو دیدی مختصر / حیرتت باید ، به دریا در نگر

هرگاه جنبش کف را ناچیز و مختصر دیدی و حیرت را لازم شمردی باید به دریا نگاه کنی . [ مراد از «کف» ، تعیّنات و ظواهر عالم و مراد از «دریا» ، ذاتِ حق است . ]

منظور بیت : حرکت موجودات عالم که نمودِ حقیقت است نمی تواند انسانِ ژرف بین را دچار حیرت عارفانه کند . اگر می خواهی به حیرت عارفانه برسی باید حقیقت را منهای صورت ها و تعیّنات ببینی .

آنکه کف را دید ، سِر گویان بُوَد / و آنکه دریا دید ، او حیران بُوَد

کسی که کف ( = نمود و صورت حقیقت ) را ببیند . اسرار را بازگو می کند . یعنی کسی که ظاهری از حقیقت را می بیند . بواسطۀ عدم ظرفیت لازم اسرار محدودی را که به قلبش خطور کرده بی درنگ برای این و آن تعریف می کند . اما کسی که دریای حقیقت را می بیند دچار حیرت عارفانه می شود . [ کسی که با سطح ظاهری حقیقت آشنا شود مصداق این قول گردد « هر که خدا را شناسد زبانش (در گفتار) دراز شود » اما کسی که حقیقت را ببیند مصداق این قول گردد « کسی که خدا را شناسد زبانش از گفتار بازماند » در این مرتبه چون کلام نمی تواند حقیقت مشهود را وصف کند ناچار عارف ، سکوت اختیار می کند . زیرا حقیقت فوق چیزی است که به لفظ درآید . ]

آنکه کف را دید ، نیّت ها کند / و آنکه دریا دید ، دل دریا کند

کسی که کف ( = نمود و صورت ظاهری حقیقت ) ببیند . مقاصد و نیّاتی در سر می پرورد . یعنی کسی که سطح ظاهری حقیقت و علل و اسباب را می بیند قصد می کند که با سعی و تلاش خود به مقصود برسد . و نیل به مقصود را فقط منوط به سعی خود می انگارد . اما کسی که دریای حقیقت را ببیند دریادل می شود . یعنی آنکه در ورای علل و اسباب و نمودهای هستی ، مسبب الاسباب و حقیقت هستی را می بیند قلبش به اطمینان می رسد و یقین می کند که همۀ موجودات به ارادۀ حق متحرّکند . و جمیع امور به مشیّت او متحقّق .

آنکه کف ها دید ، باشد در شمار / و آنکه دریا دید ، شد بی اختیار

کسی که کف ها ( = نمودهای حقیقت ) را ببیند . هر فعلی که انجام می دهد از جانب خود بشمار می آورد . یعنی خیال می کند که فاعل حقیقی خودش است در حالی که حضرت حق است . و کسی که دریا را ببیند . اختیار را از خود فرو هلد . یعنی آنکه حقیقت هستی را می بیند درمی یابد که از ذرّه تا کهکشان به ارادۀ او متحرّک است . پس خود را مختار نمی شمرد بلکه خود را خسی در دریای قضای الهی محسوب می دارد .

آنکه او کف دید ، در گردش بُوَد / و آنکه دریا دید ، او بی غِش بُوَد

کسی که کف ( = نمود و صورت ظاهری حقیقت ) را ببیند دچار پریشانی و اضطراب گردد . اما کسی که دریای حقیقت را ببیند . قلبش از پریشانی و اضطراب زدوده شود .

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد