دعوی طاووسی شغال که در خم صباغ افتاد | شرح و تفسیر

بنگر آخر در من و ، در رنگِ من / یک صَنَم چون من ندارد خود شَمَن

آخر ای نکوهش گر به من و رنگِ من نگاهی کن . حتّی بُت پرست نیز مانند من بُت ندارد . بس که زیبا و جذّاب شده ام . [ شَمَن = بُت پرست ]

چون گلستان گشته ام صد رنگ و خَوش / مر مرا سجده کن ، از من سر مَکش

من همانند گُلزاری صد رنگ و زیبا شده ام . در برابر من سجده آور و سرکشی مکن .

کرّ و فرّ و آب و تاب و رنگ بین / فخرِ دنیا خوان مرا و ، رُکنِ دین

در شکل و صورت من ، هیبت و شکوه و آب و تاب را مشاهده کن . و آنگاه مرا مایۀ فخرِ دنیا و پایۀ دین به شمار آور . [ رکن الدین و فخرالدین از القابی است که در قرون پیشین بر بسیاری از امرا و علما اطلاق می شده است . ]

مظهرِ لطفِ خدایی گشته ام / لوحِ شرحِ کبریایی گشته ام

من هم اینک مظهر لطف الهی شده ام و به لوحی تبدیل شده ام که اسرار کبریایی و حقایق ربّانی در من نوشته شده است .

ای شغالان هین مخوانیدم شغال / کی شغالی را بُوَد چندین جمال ؟

پس ای شغال ها بهوش باشید و مرا شغال نخوانید . کی ، ممکن است که شغال این همه حُسن و جمال داشته باشد ؟

آن شغالان آمدند آنجا به جمع / همچو پروانه به گِرداگِردِ شمع

آن شغال ها آنجا آمدند و مانند پروانه گِردِ شمع ، جمع شدند .

پس چه خوانیمت ؟ بگو ، ای جوهری / گفت : طاووسِ نَرِ چون مُشتری

شغال ها به او گفتند : حال که تو می گویی مرا شغال نخوانید ، پس ای بزرگ منش تو را چه بخوانیم ؟ شغال ریاکار گفت : مرا طاووسِ نَر بخوانید . که همچون ستارۀ مشتری درخشان و سعادتمند است . [ جوهری = هر چیزِ جوهردار ، صاحب جوهر ، جواهر فروش ، در اینجا به معنی اصیل و بزرگوار و بزگ منش است / ستارۀ مشتری = شرح بیت 1549 دفتر دوم ]

پس بگفتندش که طاووسانِ جان / جلوه ها دارند اندر گُلستان

شغال ها گفتند : طاووس های جان در گُلستان ، جلوه ها دارند و در میانِ باغ می خرامند . [ طاووسان جان ، به انبیاء و اولیاء اشاره دارد که به عالم روح و لامکان سیر می کنند . ]

تو چنان جلوه کنی ؟ گفتا که نی / بادیه نارفته ، چون کوبم منی ؟

شغال ها بدو گفتند : آیا تو نیز همانند آنان شکوه و جلال داری ؟ پاسخ داد : من که هنوز به بیابان نرفته ام چگونه دَم از مِنی بزنم ؟ [ در بیت فوق مِنی به ضرورتِ شعری اماله شده . توضیح اِماله در شرح بیت 669 دفتر اوّل آمده است / مِنی = موضعی است در مکه که حاجیان در آن محل قربانی می کنند . ]

منظور بیت : من که بیابانِ سلوک را طی نکرده ام چگونه از کعبۀ حقیقت حرف بزنم ( شرح کبیر انقروی ، جزو اوّل ، دفتر سوم ، ص 304 ) چرا که صحاری پُر آفت سلوک را هر کسی نمی تواند درنوردد . در لفظ ، همگام مشتاقِ زیارت سیمرغِ حقیقت اند . امّا در عمل ، عاجز و ناتوان .

بانگِ طاووسان کنی ؟ گفتا که لا / پس نه یی طاووس ، خواجه بوالعلا

شغال ها به او گفتند : آیا مانندِ طاووس ها نغمه سرایی می کُنی ؟ شغالِ ریاکار گفت : نه . پس به او گفتند : ای شغالِ بلند مرتبه ، تو طاووس نیستی .

خِلعَتِ طاووس آید ز آسمان / کی رسی از رنگ و ، دعوی ها بِدان ؟

جامۀ فاخرِ طاووس از آسمان عطا می شود . کی می تانی با رنگ و ریا و ادّعا به آن جامۀ فاخر دست یابی ؟ [ خوارزمی گوید : ای دریغا این همه بیانِ حالِ توست و شرحِ نهایتِ کمالِ تو . گاهی دَم از احاطت انواعِ علوم زنی و گاهی دعوی معرفتِ سِرّ مکتوم کُنی . و گاهی خود را در مظهرِ سِرّ خداییخوانی و گاهی خویشتن را محرمِ حریمِ کبریایی دانی . زمانی گویی رازدارِ خلوتِ لی مَعَ الله منم . و ساعتی گویی از رمز رایتِ ربّی بربّی آگاه منم . گاهی گویی : سوختۀ آتشِ اشتیاقم و گاهر گویی : قافله سالارِ قوافلِ عُشّاقم و هرگز اهتمام نمی نمایی تا گفتارِ تو از سَرِ حال باشد و ذاتِ تو را بهره ای از خواصِ اهلِ کمال باشد . واجب آن است که گوشِ هوش بگشایی ( جواهرالاسرار ، دفتر سوم ، ص 504 ) ]