مشورت کردن فرعون با آسیه در ایمان آوردن | شرح و تفسیر

بس عنایت هاست مَتنِ این مَقال / زود دریاب ای شَهِ نیکو خِصال

در کلامِ موسی (ع) ، الطافِ بسیاری نهفته است . پس ای پادشاهِ نیک خُلق زود به حقیقتِ کلامِ او واقف شو . [ اینکه آسیه در بیت قبل ، فرعون را « سیاه دل » خطاب می کند و در این بیت « نیکو خِصال » ، به این دلیل است که : زنی که در هدایتِ شویش به راهِ حق از صمیم دل می جوشد و می کوشد . این دو وصف بیانگرِ روحیۀ عاطفی و پُر نوسان آن زن است که گاه از درِ نکوهش وارد می شود و گاه از درِ ستایش و این حالت در زنان امری معهود و شناخته شده است . او به هر وسیله ای متوسل می شود تا همسرِ خود را از تاریکخانۀ نَفس و هوی نجات بخشد . انقروی معتقد است که احتمال دارد در آن وقت فرعون در نزدِ آسیه اظهار ایمان کرده باشد و یا این وصف بر سبیل مدارا بوده است . نیکلسون گوید : « نیکو خِصال » نوعی فریب است برای برانگیختنِ «منِ» بهترِ فرعون ( شرح مثنوی معنوی مولوی ، دفتر چهارم ، ص 1596 ) ]

وقتِ کشت آمد ، زِهی پُر سود کشت / این بگفت و گریه کرد و گرم گشت

آسیه گفت : وقتِ زراعت آمد . آفرین به این کشتِ پُر فایده . این حرف را زد و گریست و به هیجان آمد .

بر جهید از جا و گفتا : بَخَّ لَک / آفتابی تاج گشت ای کلَک

آسیه از جایش پرید و گفت : ای کچلِ حقیر خوشا به حالت که آفتاب ، تاجِ تو شده است . [ بَخ = از کلمات تحسین در عربی است به معنی خوشا ، آفرین ، اَحسنت / لَک = برای تو / بَخ لَک = خوشا به حالت ، آفرین بر تو / کلَک = کل ( = کچل ) به اضافۀ کافِ تصغیر در فارسی ، به معنی کچل حقیر ]

عیبِ کل را خود بپوشانَد کُلاه / خاصه چون باشد کُلَه خورشید و ماه

عیب کچل را کلاه می پوشاند . بخصوص که آن کلاه ، خورشید و ماه باشد . [ این بیت در توضیح بیت قبل است . حاج امدادالله گوید : چون فرعون پُر از معایب بود از اینرو در اینجا به «کچل» تشبیه شده است و موسی و دعوت او که معایب را می پوشاند به «کلاه» ( مثنوی مولوی معنوی ، ج 5 ، ص 210 ) ]

هم در آن مجلس که بشنیدی تو این / چون نگفتی آری و صد آفرین ؟

آسیه ادامه داد : چرا وقتی که سخنان بر حق و متینِ موسی را در آن مجلس شنیدی ، صد مرتبه بر او آفرین نگفتی ؟

این سخن در گوشِ خورشید ار شُدی / سرنگون بر بُویِ این ، زیر آمدی

سخنانی که موسی به تو گفت اگر به گوشِ خورشید گفته می شد . بر اثرِ استماعِ آن سرنگون می شد . [ «بُو» در اینجا به معنی اثر است . آیه 21 سورۀ حشر می فرماید : « اگر این قرآن را بر کوه نازل می کردیم . هر آینه می دیدی که گوه گسسته و متلاشی می شد » ]

هیچ می دانی چه وعده ست و چه داد ؟ / می کند ابلیس را حق ، افتقاد

آیا خبر داری که این چه وعده و چه عطایی است ؟ گویی که حضرتِ حق از ابلیس دلجویی می کند . ( افتقاد = دلجویی کردن ) [ یعنی تو لیاقتِ این همه لطف را نداری بلکه موسی از روی کرَمِ خود تو را به هدایت می خواند . چنانکه ابلیس فی نَفسه لیاقت لطفِ الهی را ندارد . امّا اگر خدا بخواهد او را مشمولِ رحمتِ واسعۀ خود می کند . ]

چون بدین لطف آن کریمت باز خواند / ای عجب چون زَهره ات بر جای ماند ؟

چون آن پادشاهِ بزرگوار و بخشنده تو را با این لطف تو را به سویِ حق دعوت کرد . عجب است که چرا از هیبت و عظمت این لطف ، زهره ات نترکید و هنوز سالم مانده است .

زَهره ات نَدرید تا ز آن زهره ات / بودی اندر هر دو عالَم بهره ات

زهره ات نترکید تا از ترکیدنِ آن در هر دو جهان از هدایت و سعادتِ الهی بهره مند شوی . [ « ترکیدن زهره » کنایه از رسیدن به مقامِ فنایِ فی الله است . بیت بعدی مؤیدِ این معناست . ]

زَهره یی کز بهرۀ حق بر دَرَد / چون شهیدان از دو عالَم بر خَورد

زیرا زهره ای که به خاطرِ خدا پاره شود مانندِ شهیدان از نعمت های دو جهان بهره مند گردد . یعنی به سعادت دنیا و آخرت برسد .

غافلی هم حکت ست این عَمی / تا بمانَد ، لیک تا این حد چرا ؟

غفلت و بی خبری دارای حکمت است و باعث می شود حیات و معاشِ آدمیان حفظ گردد امّا چرا تا این اندازه ؟ یعنی درست است که قبلاََ ( شرح بیت 1330 دفتر چهارم ) گفتیم که غفلت و بی خبری برای مردم تا حدی خوب است . امّا نه دیگر تا این اندازه . غفلت و بی خبری تا اندازه ای مجاز است که آدمی غمِ شکست ها و حرمان ها و مصائب خود را به فراموشی سپرد و با نیروی بیشتر بکوشد تا موانع ترقی و تکاملِ خود را از سرِ راه بردارد . امّا زمانی که غفلت به افراط گراید انسان دچار بطالت و اباحه گری شود و به ارزش های برتر نگراید . ]

غافلی هم حکمت ست و نعمت ست / تا نپرَّد زود سرمایه ز دست

بله غفلت ، هم حکمت است و هم نعمت . تا سرمایۀ وجودِ آدمی زود از دست نرود . [ انقروی منظور از «سرمایه» را هدایت می داند ( شرح کبیر انقروی ، ج 11 ، ص 837 ) و اکبرآبادی منظور از «سرمایه» را علوم و معارف می داند ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر چهارم ، ص 115 ) و نیکلسون مراد از «سرمایه» را در اینجا وجودِ آدمی محسوب می دارد . و این به صواب نزدیکتر است ( شرح مثنوی معنوی مولوی ، دفتر چهارم ، ص 1597 ) ]

لیک نی چندانکه ناسُوری شود / زَهرِ جان و عقلِ رنجوری شود

امّا نه بدان اندازه که زخمِ لاعلاجی شود و روح و عقلِ بیمار را مسموم گند . [ ناسُور = زخمی که ناعلاج و یا سخت علاج باشد . ]

خود که یابد این چنین بازار را ؟ / که به یک گُل می خری گُلزار را

چنین تجارت پُر سود و پُر رونقی را چه کسی می تواند پیدا کند . یک گُل می دهی و گُلستان را می خری . [ طبق مفاد آیه 111 سورۀ توبه خداوند ، در ازای بهشت ، جانِ مؤمنان را می خرد . ]

دانه یی را صد درختستان عِوَض / حبّه یی را آمدت صد کان عِوَض

در ازای یک بذر ، صد درختزار عوض می گیری و در ازایِ یک حبّه ، صد معدن عوض می گیری .

کانَ لِلَّه ، دادنِ آن حبّه است / تا که کانِ الله لَهُ آید به دست

اینکه سراپایِ وجودت برای خدا باشد . همان دانه است که می دهی . و وقتی برایِ خدا باشی به مقامی می رسی که خدا نیز برای تو خواهد بود . [ اشاره است به حدیث « هر که برای خدا باشد . خدا نیز برای اوست . ( احادیث مثنوی ، ص 19 )

ز آنکه این هُویِ ضعیفِ بیقرار / هست شد ز آن هُویِ رَبِّ پایدار

زیرا این هویّتِ ناتوانِ پریشان از هویّتِ آن پروردگار ابدی پدید آمده است . [ نیکلسون می گوید : « هویّتِ ما تنها بازتابی گذرا و صورتی متناهی است از هویتِ نامتناهی الهی که ساری در کُلِ هستی است . ما با فنا و رهیدن از وجودِ جزوی خود ، آن وجودِ کُلّی را می یابیم که اصل و سرمنشأ هستی ماست » ( شرح مثنوی معنوی مولوی ، دفتر چهارم ، ص 1598 ) .

مراد از «هو» در اینجا همان هویّت است ( شرح کبیر انقروی ، ج 11 ، ص 839 ) . حکما گاه از «وجود» تعبیر به «هویت» می کنند خواه آن وجود ممکن باشد و یا واجب . ]

هویِ فانی ، چگونه خود فا او سپرد ؟ / گشت باقی دایم و هرگز نمُرد

هویتِ فانی ، وقتی خود را به هویتِ باقی سپرد . به هویتی پایدار و نامیرا مبدّل می گردد . ( فا = به ) [ هر گاه «عبد» هستی مجازی و موهومِ خود را به هستی حقیقی حضرت «معبود» بسپارد یعنی به مقامِ فنای فی الله برسد . چنین بنده ای هرگز فانی نمی شود . ]

همچو قطرۀ خایِف از باد و زِ خاک / که فنا گردد بدین هر دو هلاک

مانندِ قطره که از باد و خاک می ترسد . زیرا به محضِ آنکه قطرۀ آب با خاک مخلوط شود محو می گردد . همچنین به محضِ آنکه قطره در جریان هوا قرار گیرد اثری از آن نمی ماند . [ مولانا این تمثیل را برای تفهیم مقام فی الله و بقای بِالله آورده است . ]

چون به اصلِ خود که دریا بود ، جَست / از تَفِ خورشید و باد و خاک رَست

امّا وقتی که آن قطره به اصلِ خود یعنی دریا واصل شود هم از گرمای خورشید و تبخیر شدن می رهد و هم از خشک شدنش بوسیلۀ باد و خاک . [ حال بنده نیز همینطور است . تا وقتی که وجودِ او اسیرِ هواهای نفسانی و شهواتِ حیوانی و جسمانی است در واقع فانی است هر چند که خیال کند وجود دارد . امّا وقتی که بر انگیزه های دنیوی و مادّی غلبه کند و دل بر ظواهر ننهد به دریای حقیقت واصل گردد و دیگر زوال و فنایی او را فرو نگیرد . ]

ظاهرش گُم گشت در دریا و لیک / ذاتِ او معصوم و پا برجا و نیک

گر چه قطره ظاهراََ در دریا ناپدید می گردد . امّا ذاتِ او از زوال مصون می گردد و پیوسته پایدار و لطیف می مانَد . [ عارف سالک نیز گر چه وجودِ موهومِ خود را در بقای الهی فانی می کند . امّا در نهایت به مقامِ بَعدَ الفناء می رسد . ]

هین بِده ، ای قطره خود را بی نَدَم / تا بیابی در بهایِ قطره ، یَم

ای بنده ای که حقیقتاََ قطره ای بیش نیستی . بهوش باش و بی هیچ تردید و ندامتی ، خود را به دریای هستی بیکران پیوند دِه تا در ازایِ قطرۀ وجودت ، دریای بیکران را به دست آری .

هین بِده ، ای قطره خود را این شَرَف / در کفِ دریا شو ایمن از تلف

بهوش باش و این شرافت و فضیلت را به خود عطا کن و در دستِ قدرت و عنایتِ دریایِ هستی از زوال و فنا مصون باش .

خود که را آید چنین دولت به دست ؟ / قطره را بحری تقاضاگر شده ست

چنین بخت و توفیقی نصیبِ چه کسی می شود که دریایی خواهانِ قطره ای شود .

الله الله زود بفروش و بخَر / قطره یی دِه ، بحرِ پُر گوهر ببر

خدا را ، خدا را ، یعنی تو را به خدا زود قطرۀ وجودِ خود را بفروش و در مقابل ، دریایی بخر . قطره ای را بده و دریای پُر گوهر را به دست آر .

الله الله هیچ تأخیری مکُن / که ز بَحرِ لطف آمد این سخُن

تو را به خدا در این امر درنگ مکن . زیرا سخن و دعوت و هدایتِ موسی از دریای فضلِ الهی ناشی شده است .

لطف ، اندر لطفِ این گُم می شود / کاسفَلی بر چرخِ هفتم می شود

لطف مخلوق در مقابلِ لطفِ حضرت حق ( یا لطف حضرت موسی ) هیچ است و آن اینکه موجودی پَست و خاکی به آسمان هفتم ارتقاء یابد .

هین که یک بازی فُتادت بُوالعَجَب / هیچ طالب این نیابد در طلب

بهوش باش که کاری بس شِگرف برای تو پیش آمده است که دستِ هیچ طالب و سالکی بدان نمی رسد . [ تا اینجا ابیات همه از قول آسیه بود . ]

گفت : با هامان بگویم این سَتیر / شاه را لازم بُوَد رأیِ وزیر

فرعون در جوابِ آسیه گفت : ای بانوی پاکدامن ، با هامان نیز مشورت می کنم . زیرا شاه به رأی و مشورتِ وزیر نیازمند است . [ سَتیر = به معنی مستور ، پوشیده ، در اینجا به معنی پاکدامن است ]

گفت : با هامان مگو این راز را / کورِ کمپیری چه داند باز را ؟

آسیه گفت : این راز را با هامان در میان مگذار . زیرا پیر زنِ فرتوت و نابینا چه می داند که ارزش و اعتبارِ بازِ شکاری چیست . [ مولانا در حکایت بعد ( بخش بعد ) ، هامان را پیر زنِ کودن تشبیه می کند که خصوصیاتِ باز شکاری را نمی داند و در حقش جفا روا می دارد . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد