جذب معشوق ، عاشق را و بیان دو طرفه بودن عشق | شرح و تفسیر

ناشکیبا کی بُدی او از فِراق ؟ / کی دوان باز آمدی سویِ وِثاق ؟

آن عاشق یعنی وکیل از فِراقِ معشوق ( صدر جهان ) کی بیتابی می کرد ؟ و کی شتابان به سویِ خانۀ معشوقش می دوید ؟ [ وِثاق = اتاق ، خانه ]

میلِ معشوقان ، نهان است و سَتیر / میل عاشق ، با دو صد طبل و نَفیر

عشق و علاقۀ معشوقان ، نهفته و پوشیده است ، امّا عشق و علاقۀ عاشق با دویست طبل و نفیر همراه است . یعنی عشقِ عاشق ، پر سر و صدا و مشهور است . [ سَتیر = شرح بیت 4592 دفتر سوم / نَفیر = نوعی از آلاتِ موسیقی که کوچکتر از کرنا و بوق است و غالباََ قلندران و دراویش با خود دارند ، به معنی سر و صدا و فریاد نیز آمده است ]

یک حکایت هست اینجا ز اعتبار / لیک عاجز شد بُخاری ز انتظار

در اینجا حکایتِ عبرت آموزی به ذهنم رسید که لازم است گفته شود ولی عاشقِ بخارایی از انتظار بیتاب شده است . [ در اینجا به اقتضای بحث ، حکایتِ دیگری در ذهنِ مولانا تداعی می شود ، امّا چون به نقطۀ حساسِ حکایتِ وکیلِ صدر جهان رسیده ، لذا از نَقلِ آن صرف نظر می کند . ]

ترک آن کردیم ، کو در جُست و جُوست / تا که پیش از مرگ بیند رویِ دوست

از آنرو که عاشقِ بخارایی ( وکیل ) در تلاش است که پیش از مرگ ، جمالِ یار را مشاهده کند از نقلِ آن حکایت صرف نظر کردیم .

تا رهد از مرگ ، تا یابد نجات / ز آنکه دیدِ دوست است آبِ حیات

تا که آن عاشقِ صادق ( وکیل ) از مرگ برهد و از دردِ فِراق نجات یابد زیرا که زیارتِ معشوق به منزلۀ آبِ حیات است .

هر که دیدِ او نباشد دفعِ مرگ / دوست نَبوَد ، که نه میوه ستش ، نه برگ

هر کسی که دیدارش ، مرگ را از دیدار کننده دفع نکند . آن کس دوست و معشوقِ حقیقی نیست زیرا که نه باری دارد و نه برگی . [ دیدار اهل الله حیات بخش است . ]

کار آن کار است ای مشتاقِ مست / کاندر آن کار ، ار رسد مرگت ، خوش است

ای عاشقِ مست ، کاری ، کار است که اگر در اثنای آن کار ، مرگ فرا رسید ، آن مرگ برای تو خوشایند باشد .

شد نشانِ صدقِ ایمان ای جوان / آنکه آید خوش تو را مرگ اندر آن

ای جوان ، علامتِ خلوص و صدقِ ایمانِ تو اینست که مرگ برای تو خوش و گوارا باشد . [ چنانکه در آیه 6 سورۀ جمعه در خطاب به یهودیان می فرماید : رجوع شود به شرح بیت 3967 دفتر اوّل ]

گر نشد ایمانِ تو ای جان چنین / نیست کامل ، رَو بجُو اِکمالِ دین

ای جانم اگر ایمانِ تو چنین نیست ، یعنی اگر به کاری مشغولی که رخ دادنِ مرگ در آن حال برای تو خوشایند نیست ، بدان که ایمانت هنوز کامل نشده . پس برو و در صدد کامل کردن دین و ایمانت باش . [ مولانا در اینجا به یکی از مهم ترین عواملِ روانشناسانۀ ترس از مرگ اشاره کرده است و آن زمانی است که انسان در عرصۀ زندگی ، حرکتی ناصواب دارد و یا به زبانِ شرعی در حالِ ارتکابِ گناه است . در این حالت روحیه آدمی بس مضطرب است و مرگ را قاطعِ رشتۀ آمالِ دنیوی و پایانی ناگوار تلقی می کند . دنیا را از دست می دهد و اگر عقبایی ، در کار باشد ( که هست ) به خُسران گرفتار می شود . ]

هر که اندر کارِ تو شد مرگ دوست / بر دلِ تو ، بی کراهت دوست ، اوست

هر کسی که در کارِ تو طلبِ مرگ می کند یعنی هر کس در دوستی اش با تو اخلاص و ایثار ورزد ، دلِ تو نیز در دوستی با او کراهتی از مرگ ندارد . همو دوستِ حقیقی توست .

چون کراهت رفت ، آن خود مرگ نیست / ورتِ مرگ ست و نُقلان کردنی ست

همینکه کراهت از مرگ برود ، آن دیگر مرگ نیست بلکه ظاهراََ مرگ است و در واقع انتقال از سرای ناپایدار دنیا به سرای جاودان آخرت است . [ مستفاد از این روایت است « ای جاودانان و ای باقیان ، همانا شما برای فنا آفریده نشده اید بلکه از سرایی به سرایی دیگر می کوچید . همانطور که از تیرۀ پشتِ پدرانتان به زهدان مادرانتان کوچ کردید ( احادیث مثنوی ، ص 104 ) ]

چون کراهت رفت ، مُردن نفع شد / پس درست آید که مُردن ، دفع شد

همینکه کراهتِ مرگ از روحِ آدمی رفع شود ، مرگ سودمند می نماید . بنابراین مرگ از آدمی دفع و رفع می شود .

دوست ، حق است و ، کسی کِش گفت او / که تویی آنِ من و ، من آنِ تو

دوستِ حقیقی حضرتِ حق است و نیز کسانی هستند که خدا در حقِ آنان گفته است . تو به من تعلق داری و من به تو . [ اشاره است به حدیث « هر که برای خدا باشد ، خدا نیز برای اوست » ( احادیث مثنوی ، ص 19 ) ]

گوش دار اکنون که عاشق می رسد / بسته عشق ، او را به حَبلِِ مِن مَسَد

خوب گوش کن که اینک عاشق از راه می رسد در حالی که عشق ، او را با ریسمانی از لیفِ خرما بسته است . [ مولانا در مصراع دوم لفظاََ اقتباسی کرده است به یکی از آیات قرآن کریم . رجوع شود به شرح بیت 1664 دفتر سوم ]

چون بدید او چهرۀ صدرِ جهان / گوییا پَرّیدش از تن ، مرغِ جان

همینکه او ( وکیل ) چهرۀ صدرِ جهان را دید گویی پرندۀ روحِ او از کالبدش پَر کشید و رفت .

همچو چوبِ خشک افتاد آن تنش / سرد شد از فرقِ جان تا ناخنش

جسمش مانندِ یک چوبِ خشک روی زمین افتاد بطوریکه از فرقِ سر تا نوکِ ناخنِ پایش مانندِ مُرده سرد شد . [ صوفیه ، فنای در حق را بواسطۀ تجلّیِ ذاتی ، صَعق گویند . حالِ وکیل تمثیلی است از حالِ عارفِ سالکی که عُمری در طریقِ لقایِ حق می کوشد و چون به شهودِ باطنی حق می رسد و خورشیدِ الهی بی واسطه بر او تجلّی می کند . به فنا و مدهوشی می رسد و همۀ رسوم و آثار «منِ» او را در حقیقتِ الهی فانی می شود . خوارزمی گوید : « عاشقِ بیچاره عُمری در جُست و جویِ معشوق بود . چون معشوق به سر وقتِ عاشق رسید ، سیلابِ فنا عاشق را در رُبود . آری قطره ای را با تلاطمِ امواجِ دریا ، خودپرستی نماند و سایه را با وجودِ اشعۀ خورشیدِ رخشا ، هستی نماند » ( جوااهرالاسرار ، دفتر سوم ، ص 691 ) ]

هر چه کردند از بُخور و از گلاب / نه بجنبید و ، نه آمد در خِطاب

حُضّار و اطرافیان هر چه موادِ خوشبو سوزاندند و گلاب به سر و صورتِ او زدند . نه تکانی خورد و نه اصلاََ به سخن آمد .

شاه چون دید آن مُزَغفَر رویِ او / پس فرود آمد ز مَرکب ، سویِ او

همینکه شاه چهرۀ زعفرانی و زرد رنگِ وکیل را دید از مرکوبش پایین آمد و به طرفِ او رفت .

گفت : عاشق دوست می جوید به تَفت / چونکه معشوق آمد ، آن عاشق برفت

صدر جهان گفت : عاشق ، معشوقِ خود را با گرمی و حرارت می جوید . امّا همینکه معشوق را پیدا می کند و به وصالش می رسد از خود بیخود می شود .

عاشقِ حقیّ و ، حق آن است کو / چون بیاید ، نَبوَد از تو تای مو

ای سالک ، تو عاشقِ حضرتِ حقی ، و حق آن کسی است که هر گاه تجلّی کند . به اندازۀ تارِ مویی از هستیِ موهوم و مجازی تو باقی نماند . [ رجوع شود به توضیح فنا در شرح بیت 57 دفتر اوّل ]

صد چو تو فانی ست ، پیشِ آن نظر / عاشقی بر نفیِ خود خواجه مگر ؟

در مقابلِ آن نگاه ، صد نفر مانندِ تو ، فانی می شوند . ای خواجه مگر عاشقِ فنای خودی ؟ [ لفظ «صد» در اینجا علامتِ تکثیر است نه عددی معیّن . مولانا در اینجا می گوید : تا وقتی که سالک ، هستی مجازی و انانیبتِ خود را بکلّی در حضرتِ معشوق ، محو و فانی نکرده ، شهودِ حق حاصل نمی شود . چنانکه خواجه نصیرالدین طوسی از منصور حلّاج نقل می کند که آن عارفِ شیدا در درگاهِ الهی اینگونه دعا می کرده است . « میانِ من و تو وجودِ ( موهوم ) من در کشمکش است ، پس به حقِ فضل و احسانت وجودِ ( موهوم ) مرا از میان بردار » شبستری نیز گوید :

تو را تا کوهِ هستی هست باقی / جوابِ لفظِ اَرنی ، لن تَرانی است ]

سایه ییّ و ، عاشقی بر آفتاب / شمس آید ، سایه لا گردد شتاب

تو در مَثَل مانندِ سایه ای هستی که عاشقِ آفتاب شده ای . همینکه خورشید طلوع کند ، سایه با شتاب محو می گردد . [ لا ، در تعابیر صوفیه اطلاق می شود بر وجودِ مجازی که بر حسب باطن نیستی و عدم است . نیز اطلاق می شود بر نفی ماسوی الله و نفی غیر و غیریّت . در مقابل اِلّا ، اثباتِ وجودِ حقیقی می کند . ]

شرح و تفسیر

 بخش قبل          بخش بعد            حکایت بعد