قصۀ عَبدُالغَوث و ربودن پریان او را و سالها با آنان بودن | شرح و تفسیر

بود عَبدُالغَوث هم جنسِ پَری / چون پَری ، نُه سال در پنهان پَری

عبدالغوث هم جنس اَجنّه شده بود . او نُه سال مانند اَجنّه پنهانی پرواز می کرد . [ پنهان پَری = پریدن مخفیانه و پنهانی ]

شد زنش را نسل از شُویِ دِگر / و آن یتیمانَش ز مرگش در سَمَر

زن عبدالغوث شوهر دیگری کرد و از او صاحب فرزند شد . و فرزندان یتیم عبدالغوث در بارۀ مرگش سخنانی می گفتند که به افسانه شبیه بود . [ سَمَر = افسانه ، قصه ]

که مر او را گُرگ زد ، یا رهزنی / یا فتاد اندر چَهی ، یا مَکمَنی

مثلاََ می گفتند : گویا گُرگ او را کُشته و شاید هم به دست راهزنان افتاده باشد . و یا ممکن است که به درون چاهی سقوط کرده و یا به کمین دشمن افتاده باشد . [ مَکمَن = کمینگاه ، نهانگاه ]

جمله فرزندانش در اَشغال ، مست / خود نگفتندی که بابایی بُده ست

خلاصه فرزندان عبدالغوث به کار و بارِ خود مشغول شدند و هیچ نمی گفتند که ما هم بالاخره روزی پدری داشته ایم . یعنی از بس به کار و زندگی مشغول شده بودند دیگر یادِ پدر نمی افتادند .

بعدِ نُه سال آمد او ، هم عاریَه / گشت پیدا ، باز شد مُتواریَه

نُه سال بعد عبدالغوث به اهل و عیالش خودی نشان داد . امّا بلافاصله غیبش زد . [ عاریَه = چیزی که به کسی بدهند و سپس بازپس گیرند ، در اینجا به معنی موقتی و زودگذر / مُتواریَه = پنهان شونده ، پوشیده شونده ]

یک مَهی مهمانِ فرزندانِ خویش / بود و ز آن پس کس ندیدش رنگ بیش

او حدود یک ماه مهمان فرزندانش بود . و بعد از آن کسی رنگ و روی او را دیگر ندید .

بُرد هم جنسیِّ پَریانَش چنان / که رُباید روح را زخمِ سِنان

تجانُس با اَجنّه او را همانطور مجذوب کرد که زخم نیزه روح را از بدن می رُباید . یعنی همانطور که ضربت نیزه سبب می شود روح از جسم مفارقت جوید و به اصل خود واصل شود . عبدالغوث هم چون با اَجنّه تجانس داشت توسط آنان ربوده و برده شد . [ سِنان = سرنیزه ، نیزه ]

چون بهشتی جنسِ جَنّت آمده ست / هم ز جنسیّت شود یزدان پَرست

بهشتیان چون با بهشت تجانس دارند . به سبب همین تجانس خداپرست شده اند .

نه نبی فرمود : جُود و مَحمَده / شاخِ جنّت دان ، به دنیا آمده

مگر نه اینست که پیامبر (ص) فرموده است . بدان که سخاوت و هر خصلت نیک (یا ستایش حق) شاخه های درخت بهشت اند که در دنیا افشان شده اند ؟ ( مَحمَده = ستایش ، خصلت نیک ) [ اشاره است به حدیثِ « بخشندگی ، درختی از درختان بهشت است که شاخساران آن در دنیا فرو هشته است . هر کس شاخه ای از آن گیرد . آن شاخه او را به بهشت راه بَرَد . و تنگ چشمی ، درختی از درختان دوزخ است که شاخساران آن در دنیا فرو هشته . هر کس شاخه ای از آن گیرد . آن شاخه ، او را به دوزخ راه بَرَد » (احادیث مثنوی ، ص 52 ) ]

مِهرها را جمله جنسِ مِهر خوان / قهرها را جمله جنسِ قهر دان

تمام عشق هایی که در این دنیا وجود دارد شاخه ای است از درخت عشق الهی . همچنین در این دنیا هر چه قهر و غضب است شاخه ای است از قهّاریت الهی .

لااُبالی لااُبالی آوَرَد / زآنکه جنسِ هم بُوَند اندر خِرَد

آدم لااُبالی با آدم لااُبالی معاشرت می کند ( کند همجنس با هم جنس پرواز ) . زیرا آن دو از نظر عقل و خِرَد هم جنس و همسنخ یکدیگرند .

بود جنسیّت در اِدریس از نُجوم / هشت سال او با زُحَل بُد در قُدوم

اِدریس نبی (ع) با علم نجوم تجانس داشت . زیرا او هشت سال با ستارۀ کیوان قرین و همسخن بود . [ اِدریس را نخستین منجم شمرده اند و لذا در بارۀ او گفته اند : « او نخستین کسی بود که به دانش نجوم پرداخت » گویند که او در فلک هفتم یار و همراه ستارۀ کیوان (زُحل) بود . مولانا در بیت 2672 دفتر چهارم می فرماید :

عیسی و اِدریس بر گردون شدند / با ملائک ، چونکه همجنس آمدند ]

در مَشارق ، در مَغارب ، یارِ او / هم حدیث و محرمِ اسرارِ او

به همین سبب ادریس هشت سال در مشرق و مغرب یار و محرم اسرار ستارۀ زُحل شده بود .

بعدِ غیبت ، چونکه آورد او قُدوم / در زمین ، می گفت او درسِ نجوم

بعد از غیبت چون به زمین آمد . در زمین به تدریس نجوم پرداخت . [ غیبت در اصطلاح اهل الله ، عبارت است از تسلیخ جسم و تجرید صورت بشری . ادریس برای عروج به افلاک از جسم خود منسلخ شد . یعنی از کالبد مادّی خارج شد و فقط با روح خود بدانجا رفت و آنگاه که به زمین بازگشت از انسلاخ بدر آمد و دوباره در کسوت بشری و کالبد عنصری ظهور کرد و به زمینیان درس نجوم گفت . نیکلسون در توضیح «بعدِ غیبت» گوید : در بارۀ او گفته اند که از فرشتۀ مرگ خواست تا جانش را بگیرد و روح او به آسمان بُرده شد تا یک ساعت و بعد به او باز داده شد ( شرح مثنوی معنوی مولوی ، دفتر ششم ، ص 2191 ) ] ]

پیشِ او اِستارگان خوش صف زده / اختران در درسِ او حاضر شده

جمیع ستارگان در حضور ادریس به خوبی صف می کشیدند و کواکب در درس او حاضر می شدند . یعنی آن تجانسی که میان ادریس و ستارگان پدید آمده بود سبب می شد که به زمین آیند و در مکتب او حاضر شوند .

آنچنانکه خلق ، آوازِ نُجوم / می شنیدند از خصوص و از عموم

چندانکه مردم از خواص و عوام صدای ستارگان را می شنیدند .

جذبِ جنسیّت کشیده تا زمین / اختران را پیشِ او کرده مُبین

جاذبۀ تجانس ، ستارگان را به زمین می کشید بطوریکه در حضور ادریس آشکارا حضور می یافتند . [ مُبین = آشکار ]

هر یکی نامِ خود و احوالِ خَود / بازگفته پیشِ او شرحِ رَصَد

هر یک از ستارگان نام و حال و خاصیّت و چگونگی رَصَد خود را توضیح می داد .

چیست جنسیّت ؟ یکی نوعِ نظر / که بدآن یابند رَه در همدگر

تجانُس چیست ؟ تجانس ، نوعی نظر است که اگر آن نظر در اندرون تو نهاده شود به دنیای درون دیگری راه پیدا می کنی . یعنی همجنس او می شوی .

آن نظر که کرد حق در وی نهان / چون نهد در تو ، تو گردی جنسِ آن

خصلتی را که خداوند در درون او سزشته . اگر آن خصلت را در درون تو نیز می سرشت . همجنس او می شدی .

هر طرف چه می کشد تن را ؟ نظر / بی خبر را کی کشاند ، با خبر

آن چیست که بدن را به هر طرف می کشاند ؟ نظر است . یعنی این حالت و نزعه های درونی است که نوع رفتار و گفتار و حرکات و سکنات آدمی را تعیین می کند . چه کسی می تواند بی خبر را بکشاند ؟ یعنی زمام امور بی خبران به دست کیست ؟ به دست باخبران است .

چونکه اندر مَرد ، خویِ زن نهد / او مخَنّث گردد و گان می دهد

هر گاه خداوند در اندرونِ مردی ، خصلت زنانه قرار دهد . آن مرد اطوار زنانه پیدا می کند و مفعول واقع می شود . [ گان = جماع ]

چون نهد در زن خدا خویِ نری / طالب زن گردد آن زن سَعتَری

و چنانچه خداوند در اندرون زنی ، خصلت مردانه قرار دهد . آن زن مانند مردان خواهان آمیزش با زنان می شود و به خود چرمینه (آلت چرمی) می بندد . ( سَعتَری = زن بدکاره ، زنی که میل دارد مانند مردان با زنان همبستر شود و به خود چرمینه می بندد . ) [ دو بیت اخیر تحلیلی روانشناختی از حالت نابهنجار دو سنخ افراد جامعه است . این حالت نامتعادل اخلاقی را در درجۀ اول به مسائل هورمونی و بیوشیمیایی نسبت می دهد . ]

چون نهد در تو صفاتِ جبرئیل / همچو فَرخی بر هوا جویی سَبیل

اگر خداوند در اندرون تو صفات فرشتگی قرار دهد مانند جوجۀ پرنده ، خواهان پرواز در هوا می شوی . [ فَرخ = جوجه ]

منتظر ، بنهاده دیده در هوا / از زمین بیگانه ، عاشق بر سما

منتظر می مانی و چشم به آسمان می دوزی . با زمین بیگانه می شوی و بر آسمان عشق می ورزی .

چون نهد در تو صفت های خری / صد پَرَت گر هست ، بر آخُر پَری

و اگر در اندرون تو صفات حیوانی قرار دهد . اگر صد بال و پَر هم داشته باشی . باز به سوی آخور خواهی پَرید .

از پیِ صورت نیآمد موش خوار / از خبیثی شد زبونِ موش خوار

موش به جهت هیأت و شکل ظاهر خوار و حقیر نشده . بلکه به خاطرِ پلیدیِ درون ، ذلیل و حقیر خورنده موش شده است . [ موش خوار = در مصراع اول به معنی موشِ ذلیل و در مصراع دوم به معنی خورندۀ موش ، جانوران متعددی موش می خورند که منظور همان گُربه است ]

طعمه جوی و خاین و ظلمت پَرَست / از پنیر و فُستُق و دوشاب ، مست

موش دارای این خصوصیات است : در طلب طعمه است . دزد و خائن است . به تاریکی علاقۀ بسیار دارد و از پنیر و پسته و شیره لذّت می برد . ( فُستُق = پسته / دوشاب = شیرۀ جوشاندۀ خرما یا انگور ) [ هر کس که به غذاهای جسمانی حرض ورزد او نیز موش است . به هر حال انسانیّت به هیأت ظاهری و حلیۀ صوری نیست . هر کس نسبت به طعمه های دنیوی چالاک و آزمند باشد حیوان است . ]

بازِ اَشهَب را چو باشد خویِ موش / ننگِ موشان باشد و عارِ وُحوش

حتّی اگر بازِ سفید نیز خصلت موش را داشته باشد . نه تنها مایۀ سرشکستگی سایر بازان است . بلکه مایۀ ننگِ موشان و سایر حیوانات می گردد . [ بازِ اَشهَب = بازِ شکاری سفید یا خاکستری ]

خویِ آن هاروت و ماروت ، ای پسر / چون بگشت و ، دادشان خویِ بشر

ای پسر ، از آنرو که خصلت هاروت و ماروت دگرگون شد خداوند به آنان صفات و خصوصیات بشری داد . [ توضیح هاروت و ماروت در شرح بیت 1257 ددفتر چهارم ]

در فتادند از لَنَحنُ الصّافُون / در چَهِ بابِل بِبَسته سرنگون

هاروت و ماروت از صفِ فرشتگان خارج شدند و دست بسته در چاهِ بابل سرنگون شدند . [ در مصراع اول قسمتی از آیه 165 سورۀ صافات آمده است « و ماییم فرشتگانی که در طاعت حق به صف ایستادگانیم » ]

لوحِ محفوظ از نظرشان دور شد / لوحِ ایشان ساحر و مسحور شد

لوح محفظ از پیش رویشان دور شد . یعنی تا وقتی در جهانِ برین بودند . از علم الهی تعلیم می گرفتند . امّا همینکه به زمین هبوط کردند از لوح محفوظ محروم شدند و زآن پس همۀ هوش و حواسِ خود را مصروف سِحر و ساحران و سِحر کردن مسحوران نمودند . [ لوح محفوظ  = اصطلاحی قرآنی است . مفسران قرآن کریم پیرامون لوح محفوظ سخنانی دارند که از آن جمله از ابن عباس و مجاهد نقل شده است ” لوح محفوظ مروارید سپیدی است که طول آن به اندازه زمین تا آسمان است و عرض آن به اندازه خاور تا باختر . (مجمع البیان جلد 10 صفحه 469 ) . اما عموم اهل نظر مراد از لوح محفوظ را علم الهی دانند .

پَر همان و ، سَر همان ، هَیکل همان / موسیی بر عرش و فرعونی مُهان

پَر و بال همان پَر و بال است و سر و صورت نیز همان سر و صورت است . امّا یک نفر مانند موسی (ع) در اوج مراتب عالیه معنوی قرار می گیرد و دیگری مانند فرعون حقیر می گردد . ( مُهان = خوار و ذلیل ، خوار کرده شده ) [ مِلاکِ آدمیّت حلیه و هیأت ظاهری نیست بلکه خصایل انسانی است . «فرعون» ، تمثیل هیأت ظاهری هاروت و ماروت و «موسی» ، تمثیل خصلت مَلَکی آنان است . ]

در پی خُو باش و با خوش خُو نشین / خُو پذیری روغنِ گُل را ببین

به دنبال خوی و خصلت نیک باش و با افراد خوش اخلاق نشر و حشر کن . به این توجّه کن که روغنِ گُل چگونه صفت گُل را گرفته است . یعنی خوشبو و معطر شده است . [ «روغنِ گَل» مخلوطی است از گلِ سرخِ تازه و روغن کنجد ( یا روغن زیتون ) . بدین صورت که در شیشه ای روغن کنجد می ریزند و مقدار زیادی گُلبرگ داخل آن قرار می دهند و شیشه را مقابل نور آفتاب می نهند . بعد از مدّتی گلبرگ های سرخ ، تغییر رنگ می دهند و به سفیدی می گراید . در این موقع روغن را می پالایند و دوباره گلبرگ های تازه ای در همان روغن می ریزند و این کار را هفت مرتبه انجام می دهند تا روغن کنجد عطر گل را به خود جذب کند . ز آن پس دیگر بدان روغن ، روغن کنجد نگویند بلکه به آن روغن گُل گویند که خواص دارویی دارد . ]

منظور بیت : اگر با نیکان درآمیزی صفات نیکِ آنان در تو اثر نهد و خُلق و خُوی تو به نیکی استحاله گردد . چنانکه روغن کنجد بر اثر مصاحبت با گُل ، معطر شود .

خاکِ گور از مَرد هم یابد شَرف / تا نهد بر گورِ او دل ، روی و کف

بدین مطلب توجه کن که حتّی خاک به برکت مُردۀ شریف ، شرافت می یابد بطوریکه اهلِ دل بر خاکِ گور او دست و صورت می سایند و بدان تبرّک می جویند .

خاک از همسایگیِّ جسمِ پاک / چون مُشَّرف آمد و اقبال ناک

در جایی که خاک به سببِ همسایگیِ جسم مُردگانِ شریف ، شرافت و بخت معنوی یابد . [ ادامه معنا در بیت بعد ]

پس تو هم اَلجارُ ثُمَّ الدّار گو / گر دلی داری ، برو دلدار جُو

پس تو نیز به حقیقت این ضرب المثل ایمان آر و آن را به زبان گوی که «اوّل همسایه ، بعد خانه» . یعنی همسایه و همنشین اهمیتش بیش از خانه است . اگر واقعاََ صاحبدلی برو معشوقی طلب کن . [ اگر همسایگان ناباب باشند . خانه هر قدر هم که مجلّل باشد موجب آرامش آدمی نمی شود . ولی اگر همسایگان و همنشینان خوب باشند خانۀ حقیر نیز آرامش آدمی را فراهم می آورد . ]

خاکِ او هم سیرتِ جان می شود / سُرمۀ چشمِ عزیزان می شود

حتّی خاکِ گورِ انسان شریف هم ، صفت معنوی پیدا می کند و هم جنسِ روح می شود . و عزیزان صاحبدل آن خاک را همچون سُرمه بر چشم می کشند . [ بدون شک همنشینی با دیگران بر روح و روان آدمی تاثیر می گذارد و شخصیت انسان در همنشینی ها شکل می گیرد . اگر طرفِ صحبت ، خوب و صالح باشد . شخصیت انسان را به نحو مطلوب شکل می دهد و گاه ممکن است طرفِ صحبت ، افرادی نامطلوب باشند و مسلماََ این نیز بر روان آدمی تاثیر می گذارد . برای همین است که در پیام وحی سفارش شده است که با موحدان و عارفان نشست و برخاست کرد . در آیه 28 سوره کهف آمده است « ای پیامبر با کسانی نشین که در بامدادان و شبانگاهان ما را خوانند و ذکر ما گویند »

ای بسا در گور خُفته خاک وار / بِه ز صد اَحیا به نفع و انتشار

ای بسا آدم های شریفی که جسمشان در گور آرمیده . ولی نفع و خاصیت وجودی شان از بسیاری از کسانی که فعلاََ روی زمین زندگی می کنند و راه می روند بیشتر باشد .

سایه بُرده او و خاکش سایه مند / صد هزاران زنده در سایۀ وَیَند

او با اینکه سایه جسمانی اش را از روی خاک برچیده ، ولی خاکش سایه گستر شده است و هنوز بسیاری از زندگان در سایۀ او به سر می برند .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر حکایت بعد