مجاهدی از همیان سیم هر روز یک درم در خندق انداختی | شرح و تفسیر

آن یکی بودش به کف در چِل دِرَم / هر شب افکندی یکی در آبِ یَم

شخصی در دستش چهل دِرَم داشت و هر شب یک دِرَم به دریا می افکند . [ یَم = دریا ]

تا که گردد سخت بر نَفسِ مَجاز / در تأنّی دردِ جان کندن دراز

تا بر نَفسِ مجازی سخت آید . و با این تدریج و تأنّی کار جان کندن بر آن طولانی شود . یعنی آن درنگ و تأنّی ، رنج و درد جان کندن را افزایش دهد . [ تأنّی = درنگ کردن ]

با مسلمانان به کرّ او پیش رفت / وقتِ فرّ او وا نگشت از خَصم تَف

او به هنگامِ حمله همراه مسلمانان پیش می تاخت ولی به هنگام عقب نشینی هیچگاه شتابان بازنمی گشت . [ تَف = شتاب ، در اینجا شتابان ]

زخمِ دیگر خورد ، آن را هم ببست / بیست کرَّت رُمح و تیر از وی شکست

زخم دیگری بر بدن او نشست . آنرا نیز بست . بیست بار نیزه و تیر در بدنش شکست .

بعد از آن قوّت نماند ، افتاد پیش / مَقعدِ صِدق او ز صِدقِ عشقِ خویش

پس از اصابت این همه زخم دیگر نیرویی برایش نمانده بود و به سبب صداقتی که در عشق داشت به جایگاه صدق و راستی رفت . [ مَقعدِ صِدق = مراد از آن در اینجا جایگاه و مرتبۀ صدّیقان است .  مقتبس است از آیه 55 سورۀ قمر « در منزلگاه صدق و حقیقت نزد خداوند عزّت و سلطنت جاودانی متنعّمند » ]

صدق ، جان دادن بُوَد ، هین سابِقُوا / از نُبی برخوان رِجالُ صَدَقُوا

صدق ، عبارت است از جان دادن در راهِ حق ، هان ، پیشی گیرید . از قرآن کریم آیۀ رِجالُ صَدَقُوا را تلاوت کن . [ صِدق = شرح بیت 2703 دفتر اوّل / نُبی = قرآن کریم / سابِقُوا = سبقت بگیرید ، مقتبس است از آیه 21 سورۀ حدید که خداوند در آن مؤمنان را به پیشی گرفتن در طلب آمرزش و غفران الهی و وصل به بهشت فرا می خواند . / مصراع دوم نیز به آیه 23 سورۀ احزاب تصریح دارد . « برخی از مؤمنان بر پیمان خداوند صادقانه ایستاده اند . برخی از آنان از دنیا رفته اند و برخی دیگر در انتظار مرگ نشسته اند و هیچگونه تغییر (در پیمان خود با خدا) پدید نیاورده اند » ]

منظور بیت : چون بندگان عاشق در راه خدا صادقانه جان داده اند . معلوم می شود که جوهر «صدق» جان دادن در راهِ خداست .

این همه مُردن نه مرگِ صورت است / این بدن مر روح را چون آلت است

این مُردن فقط مرگ جسمانی نیست . یعنی کسی به مقام صدّیقان می رسد که نَفسِ امّاره اش را مقهور کرده باشد و اِلّا اینطور نیست که هر کس به نوعی از دنیا برود بگوییم فلانی هم جزو شهدا و صدّیقان است .زیرا تنها حضرت حق می داند که چه کسی صادق است و چه کسی کاذب . این جسم تنها وسیلۀ روح است یعنی اصالت با روح است و فرعیّت با جسم .

منظور بیت : از دست دادن جسم به هر دلیل به معنی شهادت و یا صِدق ایمان نیست . بلکه با چه انگیزه ای مُردن و یا کشته شدن مِلاکِ شهادت و یا مرگ فی سبیل الله است .

ای بسا خامی که ظاهر خونش ریخت / لیک نَفسِ زنده آن جانب گریخت

ای بسا فردِ خام و عاری از حقیقتی که ظاهراََ خونش ریخته شود . در حالیکه نَفسِ امّاره او همچنان زنده باشد و او با این حال به آن دنیا بشتابد . یعنی بسیارند کسانی که با تیغ و شمشیر کشته می شوند و عده ای بدانان شهید خطاب می کنند در حالیکه آن مقتولان به خاطر آنکه نتوانسته اند نَفس امّاره خود را مقهور کنند شهید نیستند .

آلتش بشکست و رَهزن زنده ماند / نَفس ، زنده ست ، ار چه مرکب خون فشاند

وسیله اش شکست یعنی جسمِ آن فرد مُرد ولی راهزن ، یعنی نَفس اماره همچنان زنده مانده است . گرچه مرکوب خون فشاند یعنی اگر چه او کشته شد و خونش ریخته شد ولی نَفس امّاره او همچنان زنده و باقی است . [ مراد از «رَهزن» نَفسِ امّاره است که آدمی را از مسیر حق منحرف می کند . ]

اسب کُشت و راهِ او رفته نشد / جز که خام و زشت و آشفته نشد

با آنکه اسبِ خود را کُشت ولی نتوانست راهش را درنوردد یعنی آن کسی که با نیّتی ناخالص به میدان جنگ می رود و کشته می شود . مانند اسب سواری است که برای انجام وظیفه ای و یا کاری حرکت می کند ولی در اثنای راه اسبش سقط می شود و او نمی تواند آن مسیر را طی کند و به مقصد و انجام کار خود برسد . برای چنین فردِ ناصادقی نتیجه ای جز عدم کمال و زشتی و پریشانی روحی حاصل نمی آید . [ «اسب» استعاره است برای جسم و بدن . ]

گر به هر خون ریزیی گشتی شهید / کافری کُشته ، بُدی هم بوسعید

اگر قرار بر این بود که هر کس به محض کشته شدن شهید خوانده شود . پس آن کافری هم که (با اغراض پلید) کشته می شود به مقام حضرت ابوسعید ابی الخیر می رسد .

ای بسا نَفسِ شهیدِ مُعتَمد / مُرده در دنیا چو زنده می رود

بر عکسِ این گروه ، چه بسا کسانی که واقعاََ شهیدند و شهادتشان مقبولِ درگاهِ الهی است . نَفسِ امّاره اینان در دنیا مُرده است و خودِ آنان زنده حرکت می کنند . [ کسانی که نَفسِ امّاره خود را مقهور کنند و بر هوای نفسانی چیره آیند . اینان چه جسمشان زنده باشد و چه مُرده ، شهید هستند زیرا به شهود حق رسیده اند . ]

روحِ رهزن مُرد و تن که تیغِ اوست / هست باقی ، در کفِ آن غَزوجُوست

روحِ راهزن مُرد . یعنی روحِ حیوانی و نَفسِ امّارۀ آن شهید حقیقی مقهور شد . ولیکن جسم که به منزلۀ شمشیر اوست در دستِ آن مجاهد فی سبیل الله باقی ماند . [ اینان را شهید زنده گویند یعنی هنوز در این دنیا هستند ولی چون به شهود حق رسیده اند در واقع شهیدند . [ غزوجُو = پیکارجُو ، جنگجو ، مجاهد ]

تیغ آن تیغ ست ، مَرد آن مَرد نیست / لیک این صورت تو را حَیران کُنی ست

با آنکه شمشیر همان شمشیر است . لیکن شخص ، آن شخص نیست . یعنی با اینکه جسم آن عارفی که به شهود حق رسیده همان جسم است ولی روحِ او از حیثِ عُلوِّ مرتبه فرق کرده است . اما این ظاهر او تو را به حیرت می افکند . [ حَیران کُن = حیران کننده ]

نَفس چون مُبدَل شود ، این تیغِ تن / باشد اندر دستِ صُنعِ ذُوالمِنَن

وقتی که نَفسِ امّاره به جانِ لطیفِ الهی مبدّل شود . این بدن که مانند شمشیر آلتی بیش نیست در دستِ خلاقیّت خداوندِ منّان قرار می گیرد . یعنی وقتی سالک از مراتب نازل نفسانی به مرتبۀ اعلای روحانی می رسد در حق فانی می شود و زآن پس این فعل و مشیّتِ الهی است که او را حرکت می دهد . [ ذُوالمِنَن = صاحب نعمت ها ]

آن یکی مردی ست ، قوتش جمله درد / این دگر مردی میان تی ، همچو گَرد

آن یکی مردی است که طعامش جملگی دردِ عشق حقیقی است . و اما آن یکی مردی است توخالی مانند گرد و غُبار . [ مردانگی در اصطلاح صوفیه معادل فتوّت است نه رُجولیّت . با این ملاحظه هر کس بر شهوات نفسانی و خودبینی هایش غالب آید مرد است . خواه مذکّر باشد خواه مؤنث . [ حکایت بعدی در بسط احوال دو گروه خداپرست و هواپرست است . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر حکایت بعد