شرح و تفسیر غزل شماره 78 دیوان سعدی شیرازی

باد بهشت می گذرد یا نسیم صبح / یا نَکهت دهان تو یا بوی لادن است ؟

آیا این بادی که از جانب وزیدن گرفته ، نسیم صبحگاهی است ؟ و آیا این بوی خوش دهان توست که به مشام می رسد یا بوی لادن ؟ [ نسیم صبح = نسیم سحرگاهی ، باد صبا / نکهت = بوی خوش / لادن = نام صمغی خوشبوی که از گیاه عَشِقَه حاصل می شود ]

هرگز نباشد از تن و جانت عزیزتر / چشم که در سر است و روانم که در تن است

چسم و روانم که در سر و جسمم جای دارند و بی آنها زندگی و دیدن ممکن نیست ، هرگز از جسم و جان تو برای من عزیزتر نیست .

گردن نهم به خدمت و گوشت کنم به قول / تا خاطرم معلّقِ آن گوش و گردن است

تا ذهن و خاطر من دلبستۀ گوش و گردن توست ، برای خدمت به تو تسلیم هستم و به سخنانت گوش فرا می دهم . [ خاطر = دل / معلّق = آویخته و وابسته ، گرفتار و دربند / گردن به خدمت نهادن = کنایه از اطاعت و فرمانبرداری کردن ]

ای پادشاه ، سایه ز درویش وامگیر / ناچار خوشه چین بُوَد آنجا که خرمن است

ای پادشاه ، به درویش عنایتی دداشته باش ، زیرا هر جا خرمنی وجود داشته باشد ، ناچار خوشه چینی در کنار آن خواهد بود . [ خوشه چین = درویش و فقیری را گویند که بعد از درو و جمع آوری محصول ، خوشه های باقی مانده را برای خود جمع می کند / سایه برگرفتن = کنایه از بی توجّهی کردن ]

دور از تو در جهان فراخم مجال نیست / عالَم به چشم تنگدلان چشم سوزن است

دور از تو بساط گستردۀ گیتی برای من جای جولان نیست . آری ، دنیا در نگاه غمگینان به اندازۀ سوراخ سوزن تنگ و کوچک است . [ فراخ = وسیع و گسترده ، بزرگ / چشم سوزن = سوراخ سوزن / تنگدلان = کنایه از ملولات و افسرگان و اندوهگینان ]

عاشق گریختن نتَواند ، که دست شوق / هر جا که می رود متعلّق به دامن است

عاشق نمی تواند از نفوذ عشق رهایی یابد . زیرا به هر کجا که روی می آورد ، دستان مقرون به شوق او به دامن معشوق آویخته است . [ شوق = اشتیاق و آرزومندی / متعلّق = درآویزنده / دست متعلّق به دامن بودن = کنایه از محتاج بودن ]

شیرین به در نمی رود از خانه بی رقیب / داند شکر که دفع مگس بادبیزن است

معشوق بدون نگهبان از خانه بیرون نمی رود ، زیرا همانطور که برای دفع مگس از گِرد شکر بادبیزن لازم است ، رقیب هم می تواند هوسبازان را از گرد معشوق براند .

[ رقیب = نگهبان و مراقب ، کسی که مواظبِ معشوق است و عاشق را از او دور می کند ، معمولاََ دایۀ دختر این نقش را بر عهده داشت و گاهی هم عاشق و معشوق از غفلتِ رقیب استفاده کرده و با اشاراتِ چشم و ابرو ، قول و قرار می گذاشتند و سخنان خود را به یکدیگر می گفتند / بادبیزن = بادبزن / شکر = نام یکی از معشوقه های خسرو پرویز است . شیرین با اینکه علاقه مفرطی به خسرو داشت ولی در مقابل هوس او مقاومت می کرد و خسرو برای تحریک حسادت شیرین به اصفهان رفت و با زنی پرآوازه و جمیل ، به نام شکر اصفهانی ازدواج کرد و شکر در مدّت کوتاه زندگی خود با خسرو او را فریفت و کام خسرو را برنیاورد (فرهنگ تلمیحات ذیل خسرو پرویز) ]

جَور رقیب و سرزنش اهل روزگار / با من همان حکایت گاو دُهل زن است

ستمی که از نگهبان معشوق به من می رسد ، و ملامت هایی که مردم زمانه بر من روا می دارند ، آنچنان بر من بی تأثیر است که صدای دهل برای گاو دهل زن . [ دهل = نوعی طبل و نقاره / گاو دهل زن = گاوی بوده که دهل نواز بر پشت آن دهل می کوفته است . مانند شتر نقاره خانه که گوشش از این صداها پر است و هراسی ندارد ]

بازان شاه را حسد آید بدین شکار / کآن شاهباز را دل سعدی نشیمن است

بازهای شکاری شاه بر این شاهبازی که دل سعدی را منزل خویش ساخته ، حسادت می ورزند زیرا آنها بر بازو می نشینند و این شاهباز بر دل . [ نشیمن = آشیانه ]

_ باز = پرنده ای است شکاری که در قدیم شاهان برای شکار از آن استفاده می کردند و غالباََ بر روی دست و شانۀ خود جای می دادند و شاهباز ، بازی باشد سفید و بزرگ . این پرنده به رنگ های زرد خرمایی و خرمایی تیره و سفیدفام دیده می شود ولی بیشتر نوع سفید رنگ آن را بدآن نام خوانند ( لغت نامه ) .

قلب رقیق چند بپوشد حدیث عشق ؟ / هرچ آن به آبگینه بپوشی مُبیَّن است

دل نازک چگونه می تواند داستان عشق را در خود پنهان نگه دارد ؟ همانطور که چیزی را که در شیشه پنهان کنی ، کاملاََ آشکار است و پوشیده نمی ماند . حدیث عشق هم از پشت قلب رقیق ، آشکارا مشاهده می شود . [ قلب رقیق = دل نازک و نرم و مهربان / حدیث = سخن ، حکایت و ماجرا / آبگینه = شیشه / مبیّن = پیدا و آشکار ]

شرح و تفسیر غزل 77                     شرح و تفسیر غزل 79