در معنی حدیث لَولاکَ لَما خَلَقتُ الاَفلاک | شرح و تفسیر

عشق جوشَد بحر را مانندِ دیگ / عشق ساید کوه را مانندِ ریگ

عشق دریا را مانندِ دیگ ، می جوشاند . و عشق کوه را مانندِ ریگ ، می ساید . [ جوشد = جوشاند ]

عشق بشکافد فلک را صد شکاف / عشق لرزاند زمین را از گِزاف

عشق در آسمان صد شکاف ایجاد می کند . عشق ، زمین را به شدّت می لرزاند . ( گِزاف = بسیار ، بی حد ) [ مولانا می گوید : عشق در جمیع کائنات است . عشق در همه چیز ساری و جاری است و در هر چیز به نوعی تصرّف می کند . ]

با محمّد بود عشقِ پاک جفت / بهرِ عشق او را خدا لَولاک گفت

عشق خداوند سبحان با محمّد (ص) قرین و همراه بود و به خاطر این عشق بود که خدا به او فرمود : اگر تو نبودی . [ عشق پاک = یعنی عشقی که از هوای نفسانی و علائم بشری پاک است و یا عشق خداوندی که از جمیع نواقص پاک و منزّه است / لَولاک = اگر نبودی ، اشاره است به حدیثِ معروفی که در کتب صوفیه فراوان آمده است . « اگر ای پیامبر (ص) تو نمی بودی جهان را نمی آفریدم » صوفیه این حدیث را قدسی دانسته و از آن بسیار استفاده کرده اند . ]

منتهی در عشق ، چون او بود فرد / پس مر او را ز انبیا تخصیص کرد

چون او (پیامبر) تنها کسی بود که به نهایتِ مرتبۀ عشقِ الهی رسیده بود . پس خداوند او را در میان پیامبران به این خطاب مخصوص کرد . [ مولانا در دفتر اوّل فرمود :

نامِ احمد نامِ جمله انبیاست / چون که صد آمد نود هم پیش ماست ]

گر نبودی بهرِ عشقِ پاک را / کی وجودی دادمی افلاک را ؟

اگر به خاطر عشقِ پاک نبود . کی ممکن بود که افلاک را پدید آورم ؟

من بدان افراشتم چرخِ سَنیّ / تا عُلُوِّ عشق را فهمی کنی

من از آنرو آسمان را برافراشتم تا بلندی مقامِ عشق را دریابی . یعنی ای محمّد ، این جهان به خاطرِ وجودِ تو که مظهر عشق الهی هستی خلق شده است . [ سَنیّ = بلند مرتبه ، رفیع ]

منفعت هایِ دگر آید ز چرخ / آن چو بیضه تابع آید ، این چو فَرج

آسمان سودمندی های دیگری نیز دارد . یعنی خلقتِ آسمان بجز نشان دادن بلندیِ مقام عشق ، فواید دیگری نیز دارد . مقام رفیع عشق مانند تخم مرغ ، تابع است و فوایدِ دیگر مانند جوجه . یعنی همانطور که جوجه از تخم متولد می شود . فواید مختلف دیگر نیز از عشق پدید می آید . یعنی عشق اصل و منشأ جمیع موجودات است . ( بیضه = تخم مرغ / فَرج = جوجه ) [ این معنی در صورتی است که مرجع ضمیر «آن» را «عُلّوِ عشق» در بیت قبل و مرجع ضمیر «این» را «منفعت های دگر» در این بیت فرض کنیم . ]

خاک را من خوار کردم یکسری / تا ز خواری عاشقان بویی بَری

من خاک را از آنرو کاملاََ خوار آفریدم که تو به خواریِ عشّاق پی ببری . یعنی بدانی که عشّاق ، خود را در راهِ معشوق خوار و خاکسار می کنند .

خاک را دادیم سبزی و نوی / تا ز تبدیلِ فقیر آگه شوی

ما به خاک (زمین) از آنرو سبزی و تازگی بخشیدیم تا بدانی که فقیر چگونه از عشق متحوّل می شود . [ سبزی و طراوتی که حضرت حق به خاک عنایت فرموده برای هوشمندان عبرت آموز است . یعنی همانطور که از خاکِ تیره ، سبزه و گُل و ریحان می روید . از جسمِ خاکی آدمی نیز احوال متعالی و اوصافِ کمال و اخلاقِ پسندیده پدید می آید . ]

با تو گویند این جِبالِ راسیات / وصفِ حالِ عاشقان اندر ثبات

این کوههای پابرجا ، حال عاشقان را در ثبات و پایداری برای تو بازگو می کنند . ( جِبالِ راسیات = کوههای پابرجا و استوار ، این کلمه یک بار در قرآن در سورۀ سبا ، آیه 13 آمده است / ثَبات = پایداری ] [ کوههای شامخ و استوار نیز برای هوشمندان این نکته را بیان می کنند که عشّاق در عین خاکساری در راه معشوق مانند کوه ، ثابت و باصلابت اند . ]

گر چه آن معنی ست و این نقش ، ای پسر / تا به فهمِ تو کند نزدیک تر

ای پسر معنوی ، اگر چه آن استواری ، یعنی استواریِ عشّاق جنبۀ معنوی دارد . و استواری کوه جنبۀ ظاهری ، اما این تشبیه برای آن است که مطلب به فهمِ تو نزدیکتر شود .

غصّه را با خار تشبیهی کنند / آن نباشد لیک تنبیهی کنند

برای مثال ، غم و غصه را به خار تشبیه می کنند . هر چند غم و غصه از جنس خار نیست ولی برای تفهیم مطلب چنین تشبیهی را به عمل می آورند .

آن دلِ قاسی که سنگش خواندند / نامناسب بُد ، مثالی راندند

مثال دیگر ، دلِ سفت و سخت را نیز سنگ می گویند . قهراََ سنگ و دل با هم تناسبی ندارند . ولی آنرا بر سبیلِ مثال ذکر می کنند . ( قاسی =سفت و سخت ) [ در آیه 74 سورۀ بقره ، دل های سخت به سنگ و سخت تر از آن تشبیه شده است . ]

در تصوّر در نیاید عینِ آن / عیب بر تصویر نِه ، نفی اش مدان

هیچگاه عین موضوع تشبیه به ذهن نمی آید . و نباید فقط به این بهانه که انطباق در تشبیه کامل نمی آید اصلِ تشبیه را رد کنی . بلکه عیب و نقص را از ذهنِ قاصر خود بدان و اصل تشبیه را مردود مدان .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد