شرح و تفسیر غزل شماره 65 دیوان سعدی شیرازی

مُهرِ مِهر از درون ما نرود / ای برادر ، که نقشِ بر حجر است

ای برادر ، نشان مِهر و محبّت از د ما زدوده نمی شود . هم بدآن سان که نقشی که بر سنگ حک شود تا دیر زمانی دوام می آورد .

چه توان گفت در لطافت دوست ؟ / هر چه گویم از آن لطیف تر است

در مورد لطافت و نازک بدنی دوست چه می توان گفت ؟ زیرا هر چه در آن مورد بگویم ، باز هم او لطیف تر است . [ لطافت = نرمی و لطف ، طراوت و تازگی ]

آن که منظور دیده و دل ماست / نتَوان گفت شمس یا قمر است

آن کسی که چشم و دل ما او را در نظر دارد ، نمی توان گفت که خورشید یا ماه است ، بلکه بهتر از ماه و خورشید است . [ منظور = مقصود و مراد ]

هر کسی گو به حال خود باشید / ای برادر ، که حال ما دگر است

ای برادر بگو هر کس به کار خود بپردازد و به حال خود باشد ، زیرا حال ما غیر از حال دیگران است .

تو که در خواب بوده ای همه شب / چه نصیبت ز بلبل سَحر است ؟

ای کسی که تمام طول شب را به غفلت خفته ای ، تو که دم صبحگاهی را درنیافته ای . از نوای خوش بلبل سحَر ، چه نصیبی برده ای . [ همه شب = سراسر و تمام شب ، هر شب ]

آدمی را که جان معنی نیست / در حقیقت درخت بی ثمر است

انسانی که حقیقت معنی را درنیافته باشد ، حقیقتاََ مثل درختی است که میوه ای ندارد . [ معنی = حقیقت ]

ما پراکندگان مجموعیم / یار ما غایب است و در نظر است

ما در حین آشفته حالی و بی سر و سامانی خاطری به سامان داریم . زیرا یار ما در عین حال که غایب است ، در دل ما حضور دارد و ما با چشم دل او را می بینیم . [ پراکندگان = جمع پراکنده ، شوریدگان و مجذوبان / مجموع = آسوده و دارای جمعیّت خاطر / نظر = نگاه ]

برگِ تر خشک می شود به زمان / برگ چشمان ما همیشه تر است

هر برگ تر و تازه ای با گذشت زمان خشک می گردد . امّا چشمان ما مثل برگی است که همیشه تر و مرطوب است . زیرا همواره در حال گریستن هستیم . [ برگِ تر = برگ تازه و با طراوت / تر بودن چشم = کنایه از گریان بودن ]

جان شیرین فدای صحبت یار / شرم دارم که نیک مختصر است

ما جان شیرین خود را نثار همنشینی با دوست می کنیم . امّا از اینکه جان ما بسیار کم بها و ناچیز است شرمساریم . [ صحبت = مصاحبت و همنشینی / مختصر = کوتاه و کم ]

این قدَر دونِ قدر اوست ، ولیک / حدّ امکان ما همیشه قدَر است

این مقدار در خور شأن و منزلت دوست نیست . امّا امکان محدود ما اجازۀ ایثار بیش از این را نمی دهد . [ این قدر = این اندازه / قدر = ارزش و مقام ]

پرده بر خود نمی توان پوشید / ای برادر ، که عشق پرده در است

ای برادر نمی توان خود را از عشق ورزیدن مبرّا نشان داد و محبوب ماند . زیرا عشق نافذ و پرده در و رسوا کننده است . [ پرده بر خود پوشیدن = کنایه از راز دار بودن و حفظ سرّ کردن ]

سعدی از بارگاه قربت دوست / تا خبر یافته ست ، بی خبر است

همین که سعدی از آستانۀ قرب یار آگاهی یافت ، از خود بی خود شد . [ بارگاه = درگاه و پیشگاه ]

ما سر اینک نهاده ایم به طَوع / تا خداوندگار را چه سر است ؟

ما سر خویش را به نشانۀ فرمانبرداری فرود آورده و تسلیم شده ایم تا ببینیم که خداوندگار ما چه اندیشه ای در سر دارد ؟ [ طَوع = اطاعت و فرمانبرداری / سر (در مصراع دوم) = قصد و آهنگ ، تصمیم / سر نهادن = کنایه از تسلیم شدن است ]

شرح و تفسیر غزل 64                     شرح و تفسیر غزل 66