شرح و تفسیر غزل شماره 42 دیوان سعدی شیرازی

نه منظوری که با او می توان گفت / نه خصمی کز کمندش می توان رَست

یار من نه از آن یارانی است که بتوان به او سخن گفت و نه از آن دشمنان که بتوان از کمند او رها شد . [ منظور = در اینجا یعنی معشوق و محبوب ]

به دل گفتم ز چشمانش بپرهیز / که هشیاران نیامیزند با مست

به دل خود گفتم که از چشمان مخمور یار حذر کند . زیرا درافتادن عاقلان و هشیاران با مستان موجب ملامت و زیانکاری است . [ آمیختن = معاشرت و همنشینی کردن ]

سرانگشتان مخضوبش نبینی / که دست صبر برپیچید و بشکست ؟

آیا نمی بینی که سرانگشتان حنا بستۀ یار دست صبر را می پیجد و آن را در هم می شکند ؟ ( زیبایی سرانگشتانش عاشق را بی تاب می کند . ) [ مخضوب = خضاب شده و رنگین / خضاب = رنگ کردن با حنا یا گلگونه است ]

نه آزاد از سرش برمی توان خاست / نه با او می توان آسوده بنشست

نه می توان آزادانه او را رها کرد و نادیده گرفت و نه می توان با او آسوده و راحت همنشینی کرد . [ برخاستن از سر کسی = کنایه از رها و ترک کردن کسی ]

اگر دودی رود ، بی آتشی نیست / وگر خونی بیاید ، کُشته ای هست

اگر دودی برخیزد بی تردید نشانۀ آتشی است که دیده نمی شود . همانطور که اگر خونی ریخته شود ، کشته ای یا شهیدی وجود دارد .

خیالش در نظر چون آیدم خواب ؟ / نشاید در به روی دوستان بست

در حالی که خیال او در نظرم تجسّم می یابد چگونه می توانم بخوابم ؟ ( هرگز نمی توانم بخوام ) گویی خیال او آشنایی است که به دلیل آشنا بودن نمی توان در به روی او بست و از ورودش جلوگیری کرد . [ خیال = تصور چیزی در ذهن هنگامی که در پیش چشم نباشد / نظر = چشم / چون آیدم خواب = هرگز خواب به چشمم نمی آید ]

نشاید خرمن بیچارگان سوخت / نمی باید دل درمندگان خست

شایسته نیست که خرمن بیچارگان را که حاصل حیات آنان است به آتش کشید . همانطور که نباید دل عاشقان دردمند را آزرده و مجروح کرد . [ بیچارگان = درماندگان و ناتوانان / درمندگان = مخفّف درماندگان / خستن = آزرده و مجروح کردن / خرمن کسی را سوختن = کنایه از به رنج و زحمت انداختن و بدبخت کردن کسی ]

به آخر ، دوستی نتوان بریدن / به اوّل ، خود نمی بایست پیوست

پس از مدّتی دوستی کردن نمی توان رشتۀ محبّت و دوستی را گسست . پس بهتر است که آدمی از اوّل دل نبندد و عاشق نشود .

دلی از دست بیرون رفته سعدی / نیاید باز تیرِ رفته از شَست

ای سعدی ، دلِ از دست رفته به سینۀ عاشق بازنمی گردد . همانطور که تیر رها شده از چلّۀ کمان دیگر به کمان برنمی گردد . [ شست = زه گیر ، انگشتر مانندی که از استخوان و جز آن سازند و در انگشت ابهام کرده و در وقت کمانداری زه کمان را بر آن گیرند . که آن را به اعتبار انگشت ابهام ، شست گویند . ] / دل از دست بیرون رفتن = کنایه از دلباخته و دلبرده شدن و شیفته و بی قرار گشتن ]

شرح و تفسیر غزل 41                     شرح و تفسیر غزل 43