شناسای قدرت حق نپرسد بهشت و دوزخ کجاست | شرح و تفسیر

هم ز دندانَت برآید دردها / تا بگویی : دوزخست و اژدها

ای فرعون ، مثلاََ وقتی که دچارِ دندان درد می شوی . از شدّتِ درد می گویی : این درد هم دوزخ است و هم اژدها .

یا کُند آبِ دهانت را عسل / تا بگویی که : بهشتست و حُلَل

یا اینکه خداوند ، آبِ دهانت را به عسل تبدیل می کند تا از فرطِ خوشی و شادمانی بگویی : در بهشت به سر می برم و جامه های فاخرِ بهشتی بر تن دارم . [ حُلَل = جمع حُلّه به معنی جامۀ فاخر ]

از بُنِ دندان برویانَد شَکر / تا بدانی قوّتِ حُکمِ قَدَر

از بیخِ دندانِ تو شکری می رویاند تا قدرتِ حکمِ تقدیرِ الهی را بشناسی . [ « از بُنِ دندان شکر رویاندن » یعنی از جایی که امکانِ رویش شکر نیست . شکر پدید می آورد و دهان را به نیستان و شکرستان مبدّل می سازد . شاید منظور سخنان نغز و با احساسِ ذائقه باشد . با توجه به ابیات قبل ، خداوند از آنرو به تو احساسِ خوشی و درد می دهد تا بدان وسیله به بهشت و دوزخ ایمان آوری . و بدانی که خداوند اگر بخواهد همین دنیا را به بهشت و یا دوزخ تبدیل می کند . ]

پس به دندان بی گناهان را مَگز / فکر کُن از ضربتِ نامُحتَرَز

پس ای ستمگر ، بی گناهان و مظلومان را با دهانت آزرده و مجروح مساز و از ضربتِ بی امانِ الهی اندیشناک شو . [ مُحتَرز = محفوظ شده و حفاظت یافته از چیزی / ضربت نامُحتَرَز = ضربه ای که نود از آن محفوظ ماند ]

نیل را بر قِبطیان ، حق خون کند / سِبطیان را از بلا مَحصُون کُند

خداوند رود نیل را برای قبطی ها به خون مبدّل می سازد . و سبطی ها را از بلا و آفت محفوظ می دارد . ( مَحصون = محفوظ ، در قلعه گناه داده شده ) [ مفسرانِ قرآنِ کریم در ذیل آیه 133 سورۀ اعراف ، نوشته اند که یکی از عذاب هایی که بر قبطیان فرعونی مقرر شد این بود که مدّتی ، آب رودخانه نیل و جمله آب های ایشان به خونِ خالص تبدیل گردید . این عذابِ جانکاه سبب شد که از عطش و بی آبی درمانده شوند و با تضرّع و التماس نزد یارانِ موسی (ع) آیند و آب تکدّی کنند . موسویان نیز سبوهای آبِ زلالِ خود را به آنان می دادند ، امّا همینکه آن را بر لب می نهادند به خون تبدیل می شد ( مجمع البیان ، ج 4 ، ص 469 ) ]

تا بدانی پیشِ حق تمییز هست / در میانِ هوشیارِ راه و مست

تا بدانی که در بارگاهِ حضرت حق بینِ مردمِ هوشمندِ آگاه به طریق و غافل تمایزی وجود دارد .

نیل ، تمییز از خدا آموخته ست / که گشاد این را و آن را سخت بست

رودِ نیل ، جدا کردن اهلِ حق و اهلِ باطل را از خداوند آموخته است . که راهِ این گروه یعنی سِبطیان را در دریا گشود و نجاتشان داد و راهِ آن گروه یعنی قِبطیان را بست و هلاکشان نمود .

لطفِ او عاقل کند مر نیل را / قهرِ او اَبله کند قابیل را

لطفِ خداوند ، نیل را خِردمند و هوشیار می کند . و قهرِ خداوند ، قابیل را احمق می کند . [ حماقتِ قابیل این بود که نتوانست خیر و صلاحِ خود را تشخیص دهد و مرتکبِ قتل برادرش ( هابیل ) شد . در آیه 31 سورۀ مائده آمده است « خداوند ، کلاغی فرستاد که زمین را می کاوید تا قابیل را بنماید که چه سان پیکرِ برادرِ خود ، مدفون سازد . قابیل گفت : وای بر من ، آیا من نمی توانم مانندِ این کلاغ باشم و پیکرِ برادرِ خود دفن کنم ؟ آنگاه قابیل از ( کِردۀ خود ) پشیمان شد » . مفسرانِ قرآن کریم نوشته اند که دو کلاغ در برابرِ قابیل نزاع کردند و یکی دیگری را کُشت و با چنگال و منقارِ خود زمین را کاوید و جسدِ رفیق خود را در آن نهاد و روی آن را با خاک پوشاند و بدین وسیله قابیل شیوۀ تدفین را فراگرفت ( مجمع البیان ، ج 3 ، ص 185 و ابوالفتوح رازی ، ج 3 ، ص 441 ) ]

در جمادات از کرَم عقل آفرید / عقل از عاقل ، به قهرِ خود بُرید

خداوند از روی فضل و کرمِ خود در نهادِ جمادات عقل و هوش پدید آورده است . و نیز به واسطۀ قهرش ، عقل و هوش را از عاقلان سلب کرده است . [ مولانا در مثنوی به کرّات برای جمادات عقل و نطق قائل شده است . در ابیات بعدی این موضوع بسط می یابد . ]

در جَماد از لطف ، عقلی شد پدید / وز نکال از عاقلان دانش رمید

بواسطۀ لطف و کرمِ الهی در جمادات عقل و هوش آفریده شده است . و به سببِ قهر و عِقابِ او ، علم و دانش از خردمندان محو و زائل می گردد . [ نکال = کیفر سخت ]

عقلِ چون باران به امر آنجا بریخت / عقل ، این سو خشمِ حق دید و گریخت

به امر حضرت حق ، عقل و هوش مانندِ باران بر جمادات فرو بارید . امّا عقلِ خردمندان همینکه با قهر الهی مواجه می شود ، می گریزد . یعنی بر اثرِ قهرِ الهی ، عقولِ دانایان زائل می گردد .

ابر و خورشید و مه و نجمِ بلند / جمله بر ترتیب آیند و روند

ابر و خورشید و ماه و ستارۀ بلند جملگی به صورتِ منظم می آیند و می روند .

هر یکی نآید مگر در وقتِ خویش / که نه پس مانَد ز هنگام و نه پیش

هیچیک از آنها ظاهر نمی شود مگر در وقتِ معیّن خود بطوریکه از آن وقتِ معیّن ، نه تأخیر می کند و نه تعجیل . [ این بیت و بیت قبل آیه 38 تا 40 سورۀ یس را تداعی می کند . « و خورشید ( نیز نشانه ای از نشانه های خداوند است ) که پیوسته به سوی جایگاهِ خویش رهسپار است . این تقدیر خداوند عزیز و داناست . و برای ماه نیز منزلگاههایی قرار دادیم که سرانجام به صورت شاخۀ کهنۀ خُرمابُن درآید . نه بر خورشید سزد که به ماه رسد و نه بر شب که بر روز پیشی گیرد . و هر یک از آنها در مدارِ خود شناورند » ]

چون نکردی فهم ، این را ز انبیا ؟ / دانش آوردند در سنگ و عصا

چرا این نکته را از پیامبران درک نکردی ؟ در حالیکه آنان حتّی به سنگ و عصا نیز دانش و معرفت بخشیده اند . [ «سنگ» ظاهراََ اشاره است به آن معجزۀ پیامبر (ص) که سنگ ریزه در دستِ ابوجهل بر حقانیّتِ آن حضرت گواهی داد ( حکایت به سخن درآمدن سنگ ریزه ) و «عصا» نیز اشاره به معجزۀ حضرت موسی (ع) است . ]

تا جَماداتِ دگر را بی لِباس / چون عصا و سنگ داری از قیاس

این بیت علّت غایی بیت قبل است : تا سایر جمادات را آشکارا با سنگ و عصا مقایسه کنی .

منظور دو بیت اخیر : جا داشت که این راز را از انبیاء دریابی که جمادات نیز صاحبِ عقل و هوش اند . چنانکه انبیاء دو نمونه از این موضوع را عیناََ نشان دادند و تو باید سایرِ جمادات را بر این قیاس دارای عق و هوش بدانی .

طاعتِ سنگ و عصا ظاهر شود / وز جَماداتِ دگر مُخبِر شود

خلاصه اینکه طاعت و خدمتِ سنگ و عصا آشکار می گردد و از طاعت و خدمتِ سایر جمادات خبر می دهد . [ مفاد این خبر در بیت بعد آمده است . ]

که ز یزدان آگهیم و طایعیم / ما همه نی اتّفاقی ضایعیم

جمادات می گویند : ما از حضرت حق آگاه هستیم و فرمانبرداری و اطاعتِ او کنیم . و ما هیچکدام بر حسبِ تصادف پدید نیامده و بیهوده و عبث آفریده نشده ایم . [ حق تعالی در آیه 115 سورۀ مومنون ، عبث بودن خلقت را نفی می فرماید . ]

همچو آبِ نیل ، دانی وقتِ غَرق / کو میانِ هر دو امَّت کرد فرق

جمادات افزودند : ما را مانندِ آبِ نیل بدان . زیرا همانطور که می دانی ابِ نیل به هنگامِ غرق کردن ، فرعونیان و موسویان را از هم تمییز داد . [ شرح بیت 863 دفتر اوّل ]

چون زمین دانیش ، دانا وقتِ خَسف / در حقِ قارون که قهرش کرد و نَسف

جمادات ادامه می دهند : جملگی ما جمادات را مانندِ زمین ، دانا و عاقل بدان . زیرا همانطور که می دانی زمین به هنگام فرو بردن قارون ، او را شناخت و متلاشی اش کرد . [ قارون = شرح بیت 864 دفتر اوّل ]

چون قمر که امر بشنید و شتافت / پس دو نیمه گشت بر چرخ و شکافت

ما جمادات مانندِ ماه هستیم که چون امرِ خدا را شنید و با شتاب بر فراز آسمان رفت شکافته شد و دو پاره گشت . [ اشاره است به معجزۀ شق القمر که مستند است به نخستین آیه سورۀ قمر . در بارۀ تاریخ وقوع این معجزه تا این حد اتّفاق است که قبل از هجرت نبی اکرم (ص) به مدینه بوده است . امّا در اینکه در کدام سال وقوع یافته اختلاف دیده می شود . برخی آن را در آغاز بعثت و بعضی در اواخر دوران مکه می دانند ( مجمع البیان ، ج 9 ، ص 185 ) مولانا در مثنوی ، مکرراََ بدین معجزه پرداخته است . ]

چون درخت و سنگ کاندر هر مقام / مصطفی را کرده ظاهر اَلسَّلام

ما جمادات مانندِ درخت و سنگ هستیم که آشکارا در هر مکان ، بر محمد (ص) درود و سلام می فرستادند . [ علامه مجلسی به نقل از دلائل النبوّه بیهقی از امام علی (ع) نقل کرده است . « ما همراه رسول الله ( درود خدا بر او و خاندانش باد ) در مکّه بودیم که آن حضرت به یکی از نواحی آن دیار رفت ( ما نیز همراه او بودیم ) و هیچ درخت و کوهی با او برخورد نمی کرد جز آنکه بدو گوید : سلام بر تو ای رسول خدا . ( بحارالانوار ، ج 17 ، ص 388 ) باز همو از امام علی (ع) نقل می کند که وقتی حضرت رسول الله (ص) از بیابان می گذشت هر سنگ و درختی که در مسیر آن حضرت قرار داشت می گفت : « درود و سلام بر تو ای رسول خدا » ( بحارالانوار ، ج 17 ، ص 388 ) ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد