رسیدن گوهر از دست به دست آخرِ دور به ایاز | شرح و تفسیر

گفت : افزون ز آنچه تانم گفت من / گفت : اکنون زود خُردش در شکن

ایاز گفت : ارزش آن فراتر از آن است که من بتوانم بگویم . سلطان گفت : همین الآن آن را خُرد و متلاشی کن .

سنگ ها در آستین بودش ، شتاب / خُرد کردش ، پیشِ او بود آن صواب

ایاز با سنگ هایی که از قبل در آستین آماده کرده بود . فوراََ آن جواهر را خُرد کرد . زیرا به نظر او این کاری صحیح بود . در بعضی از نسخه های مثنوی از جمله نسخۀ قونیه بعد از این بیت ، بیت زیر آمده است :

ز اتّفاقِ طالعِ با دولتش / دست داد آن لحظه نادر حکمتش

یعنی « از قضا طالعِ فرخنده اش با او همراه شد و در آن لحظه حکمتی نادر به قلبش خطور کرد » [ ایاز قبلاََ بفراست دریافته بود که با چنین امری مواجه خواهد شد . پس سنگ ها را مهیّا کرده بود . ]

یا به خواب این دیده بود آن پُر صفا / کرده بود اندر بغل دو سنگ را

یا ممکن است که آن مرد با صفا به سبب صفای درون این ماجرا را در رویای خود دیده بود . لذا دو قطعه سنگ در بغل داشت .

همچو یوسف که درونِ قعرِ چاه / کشف شد پایانِ کارش از اِله

مانند حضرت یوسف (ع) که درتهِ چاه از طرف خداوند فرجامِ کارش برای او معلوم شد . [ در آیه 15 سورۀ یوسف آمده است « آنگاه که ( برادران یوسف ) او را با خود بردند و همسخن شدند که در تگِ چاهش افکنند بدو وحی کردیم که آنان را از این کارشان خبر خواهی دادن ، در حالی که ندانند » برادران یوسف که می خواستند او را ذلیل سازند . خداوند در قعر چاه بدو خبر داد که از چاه به جاه خواهی رسید . ]

هر که را فتح و ظفر پیغام داد / پیشِ او یک شد مُراد و بی مُراد

هر کس که از جانبِ خداوند پیغامِ فتح و پیروزی بدو رسید از نظر او به مراد رسیدن و نرسیدن یکسان است . یعنی وقتی که سالک به فتوحاتِ ربّانی رسد برایش کامروایی و ناکامی دنیوی فرقی ندارد . [ ظَفَر = پیروزی ، کامروایی ]

هر که پایّندانِ وَی شد وصلِ یار / او چه ترسد از شکست و کارزار ؟

کسی که وصال حضرت معشوق ، کفیل و ضامن او باشد چنین کسی چه ترسی از شکست و کارزار دارد ؟ [ پایّندان = ضامن ، کفیل ]

چون یقین گشتش که خواهد کرد مات / قوّتِ اسپ و پیل هستش تُرَّهات

چنانکه مثلاََ اگر یک شطرنج باز یقین داشته باشد که حریف خود را مات خواهد کرد . از دست دادن مهرۀ اسب و فیل برایش اهمیتی ندارد . [ تُرَّهات = سخنان یاوه و بی ارزش ، در اینجا یعنی بی اهمیت و بی ارزش ]

گر بَرَد اسپش هر آنکه اسپ جُوست / اسب رَو گو ، نه که پیش آهنگ اوست ؟

اگر کسی که خواهان گرفتن مهرۀ اسب است . به او بگو که ببر . مگر نه اینست که او (شطرنج باز غالب) پیشاهنگ است ؟ [ در بیت قبل گفته شد که اگر شطرنج باز یقین کند که حریف را شکست خواهد داد از دست دادن چند مهره مثل اسب و فیل برایش اهمیتی ندارد . حال در اینجا می گوید اگر حریف مهرۀ اسب تو را بزند باکی نداشته باش و به او بگو اسب را بزن زیرا من در این بازی غالب و پیشتازم . عارف بِالله برای نیل به مقصود به علل و اسباب صُوری توجه ندارد چرا که او از اسباب ، گسسته و به مسبب الاسباب پیوسته است . ]

مرد را با اسپ کی خویشی بُوَد ؟ / عشقِ اسپش از پیِ پیشی بُوَد

آدمی با اسب چه قوم و خویشی دارد ؟ مسلماََ ندارد . بلکه علاقۀ آدمی به اسب برای اینست که با آن پیش بتازد . یعنی راهها را درنوردد و به سر منزل مقصود برسد . [ «اسب» کنایه از صورت و قالب و «مرد» کنایه از سالک الی الله است . ]

منظور بیت : سالک در سلوک خود باید از صورت گرایی و قشری گری پرهیز کند تا به سرمنزل حقیقت برسد .

بهرِ صورت ها مَکش چندین زَحیر / بی صُداعِ صورتی ، معنی بگیر

به خاطر صورت گرایی اینقدر زحمت و آزردگی تحمل مکن . بلکه بدون درد و رنجِ صورت گرایی ، معنی را بگیر . ( زَحیر = ناله ای که از خستگی و آزردگی برآید / صُداع = سردرد ) [ خود را به سنگلاخِ تعصّباتِ کور و خانمان برانداز میفکن . از صورت پرستی و قشری گری رها شو تا حقیقت را خارج از این قیل و قال ها مشاهده کنی . ]

هست زاهد را غمِ پایانِ کار / تا چه باشد حالِ او روزِ شمار ؟

زاهد در غم اینست که در روز حساب (روز رستاخیز) چه فرجامی پیدا خواهد کرد ؟ [ مولانا در این بیت و پنج بیت بعدی ضمن مقایسه ای اجمالی میان زاهد و عارف می گوید که زاهد نسبت به سرنوشت خود در قیامت همواره در حُزن و بیم است ولی عارف از عاقبت خود محزون و بیمناک نیست زیرا او به سابقۀ حُبِّ ازلی و لطف لم یزلی واقف است و یقین دارد که چون ابتدای جهان با حبِ الهی صورت بسته ، انتهای جهان نیز با حبِ الهی ختم می شود . چنانکه قرآن می فرماید « همان گونه که آفریدتان باز خواهید گشت » مولانا می گوید عارف قبل از آنکه به کمال رسد میان خوف و رجا متردّد است . لیکن وقتی به کمال رسد . خوف می رود و رجا یکه تاز می شود . ]

عارفان ، ز آغاز گشته هوشمند / از غم و احوالِ آخِر فارغ اند

لیکن عارفان از همان اول هوشیار شده اند و از اندوه و نگرانی احوالِ قیامت آسوده خاطر گشته اند .

بود عارف را همین خوف و رجا / سابقه دانیش ، خورد آن هر دو را

عارف نیز ابتدا دچار همین بیم و امید رایج بود . لیکن آگاهی او از سابقۀ خلقت (و یا لطف الهی) هر دو پدیدۀ روانیِ بیم و امید را از میان بُرد . [ توضیح « سابقه دانی عارف » در شرح بیت 173 به بعد در دفتر دوم آمده است . ]

دید ، کو سابق زراعت کرد ماش / او همی داند چه خواهد بود چاش

زیرا عارف دیده است که در گذشته ماش کاشته است . پس او می داند که در عاقبت چه محصولی برداشت خواهد کرد . [ چاش = محصول ]

عارف است و باز رَست از خوف و بیم / های هو را کرد تیغِ حق دو نیم

او عارف است و از بیم و هراس زاهدانه رها شده است . و تیغِ معرفت الهی هیاهوی ناشی از خوف و هراس را از هم دریده است . یعنی چون به سابقۀ فیضِ ازلی و لطف لم یزلی واقف است از خوفِ زاهدانه فارغ شده است .

بود او را بیم و اومید از خدا / خوف فانی شد ، عِیان گشت آن رَجا

عارف نیز ابتدا نسبت به خدا بیم و امید داشت . اما بعداََ بیم محو شد و امید آشکار . [ عارف قبل از به کمال رسیدن میان بیم و امید متردّد بود و چون به کمال رسید خود را در لطف الهی یافت و احساس کرد که به محل امنی رسیده است . این بود که با عنایات حیات انگیز الهی از مرتبۀ خوف و حُزن گذشت و به مرتبۀ امید و شادی واصل شد . ]

چون شکست او گوهرِ خاص آن زمان / ز آن امیران خاست صد بانگ و فغان

مولانا مجدداََ به نقل حکایت بازمی گردد و می گوید : همینکه ایاز آن گوهر ممتاز را شکست . فوراََ داد و فریاد امیرانِ سلطان بلند شد . یعنی گفتند چرا شکستی ؟

کین چه بی باکی است ؟ والله کافر است / هر که این پُر نُور گوهر را شکست

این دیگر چه گستاخی و جسارتی است که از ایاز سر زد ؟ به خدا قسم هر کس این جواهر درخشان را شکست کافر است .

و آن جماعت جمله از جهل و عَما / در شکسته دُرِّ امرِ شاه را

و آن گروه یعنی امیران از روی جهل و کوردلی مرواریدِ فرمانِ شاه را شکسته بودند . [ عَما = کوری ]

قیمتی گوهر نتیجۀ مِهر و وُد / بر چنان خاطر چرا پوشیده شد ؟

چرا آن جواهرِ گرانبهایی که نتیجۀ عشق و دوستی سلطان بود بر اذهان آنان پوشیده ماند ؟ یعنی عشق و دوستی نسبت به سلطان ایجاب می کرد که فرمانش اطاعت شود ولی آنان گوهر را بر اطاعت امرِ او ترجیح دادند . [ وُد = دوستی ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد