شرح و تفسیر غزل شماره 110 دیوان سعدی شیرازی

سروها دیدم در باغ و تأمّل کردم / قامتی نیست که چون تو به دلآرایی هست

در باغ به سروها نگریستم و در مورد راستی و بلندی آنها تأمل کردم ، امّا سرانجام دریافتم که هیچ قامتی به دلآرایی بالای تو یافت نمی شود . [ دلآرا = زیبا و شادی آفرین ]

ای که مانند تو بلبل به سخندانی نیست / نتَوان گفت که طوطی به شکرخایی هست

ای کسی که بلبل مانند تو قادر به سخندانی و نغمه سرایی نیست ، حتّی نمی توان طوطی را هم در برابر تو شکرشکن دانست . [ شکرخا = شیرین زبان ، کسی که شکر بخورد یا بجَوَد . در اینجا صفت طوطی است که شیرین سخن است ]

نه تو را از من مسکین ، نه گل خندان را / خبر از مشغلۀ بلبلِ سَودایی هست

ای محبوب من ، نه تو از حال زار من خبری داری ، نه گل خندان از شور و غوغای بلبل عاشق . [ مسکین = درویش و آن که هیچ ندارد ، حقیر و ضعیف / مشغله = هیاهو ، شور و غوغا ، کار و بار و هر چیزی که شخص را به خود مشغول کند / سودایی = سودا زده و گرفتار / سودا = یکی از اخلاط اربعه که غلبۀ آن موجب عشق و هوس و خیال ( مالیخولیا ) می شود ]

راست گفتی که فَرَج یابی اگر صبر کنی / صبر نیک است کسی را که توانایی هست

اینکه گفتی اگر شکیبایی پیشه کنی ، گشایشی در کارت حاصل می شود ، سخن درستی است . امّا برای کسی که تاب شکیبایی دارد . [ فرج یافتن = گشایش و رهایی یافتن / صبر = شکیبایی ، داروی تلخ زرد رنگی که از ریشۀ گیاهی به همین نام (صبر) گرفته می شود ]

هرگز از دوست شنیدی که کسی بشکیبد ؟ / دوستی نیست در آن دل که شکیبایی هست

آیا تا کنون شنیده ای که کسی بتواند دوری دوست را تحمّل کند ؟ به راستی در قلبی که شکیبایی وجود داشته باشد ، دوستی و عشق وجود ندارد . [ شکیبیدن = صبر و بردباری پیش گرفتن / دوستی = عشق و محبّت ]

خبر از عشق نبوده ست و نباشد همه عمر / هر که او را خبر شُنعت و رسوایی هست

هر کسی که از سرزنش و رسوایی آگاهی دارد و بدآن می اندیشد و از آن می هراسد ، هرگز از عشق خبری نداشته و ندارد . [ شُنعت = سرزنش و ملامت ]

آن نه تنهاست که با یاد تو اُنسی دارد / تا نگویی که مرا طاقت تنهایی هست

کسی که با یاد و خاطرۀ تو انس و الفتی دارد ، تنها نیست . پس مپندارید که من طاقت تنهایی دارم ، بلکه یاد تو نمی گذارد جدایی مرا از پای درآورد . [ انس = الفت و دوستی ]

همه را دیده به رویت نگران است ، ولیک / همه کس را نتَوان گفت که بینایی هست

چشم همه به تو می نگرد ، امّا نمی توان گفت هر چشمی بصیرت دارد و تو را آنچنانکه هستی می بیند . [ نگران = نگرنده و ناظر / ولیک = امّا ، ولی / بینایی = بصیرت ]

گفته بودی همه زَرقند و فریبند و فسوس / سعدی آن نیست ، ولیکن چو تو فرمایی هست

ای دوست ، گفته بودی که مردم روزگار ، همه اهل ریا و فریب و تمسخرند . سعدی از این گونه نیست ، ولی چنانچه تو این اوصاف مذموم را به وی نسبت دهی می پذیرم . [ زرق = ریا و نفاق / فسوس = حیله ، آزار و جفا ، سرزنش ]

شرح و تفسیر غزل 109                     شرح و تفسیر غزل 111