جواب گفتن عاشق به تهدید کنندگان و رسیدن به معشوق | شرح و تفسیر

هیچ مُستسقی بنگریزد ز آب / گر دو صد بارش کُند مات و خراب

تا به حال دیده نشده که کسی دچارِ بیماری استسقاء باشد و از آب فرار کند . هر چند که آب ، او را دویست مرتبه تباه و خراب کرده باشد .

گر بیآماسد مرا دست و شکم / عشقِ آب از من نخواهد گشت کم

حتی اگر دست و شکم من وَرَم هم بکند باز میلِ شدید به آب در من کاستی نمی گیرد .

گویم ، آنگه که بپرسند از بُطون / کاشکی بحرم روان بودی درون

اگر مردم ، ورمِ شکمِ مرا ببینند و علّتِ آن را از من سؤال کنند ، می گویم که ای کاش دریا در شکمِ من جریان پیدا کند .

خیکِ اِشکم ، گو : بِدَر از موجِ آب / گر بمیرم ، هست مرگم مُستطاب

به شکمم که از کثرتِ آب مانندِ مَشک شده بگو : از پُر شدن و انباشتن آب بترک . اگر من از انبوهی آب بمیرم ، مرگی پاکیزه دارند .

من به هر جایی که بینم ابِ جُو / رشکم آید بودمی من جای او

من در هر جا که آبی در جویبار مشاهده کنم از فرطِ غیطه و حسادت با خودم می گویم : ای کاش من هم جویبار بودم .

دست چون دَفّ و شکم همچون دُهُل / طبلِ عشقِ آب می کوبم چو گُل

دستِ من مانندِ دف و شکمم مانندِ طبل است . یعنی از بس آب خورده ام دست و شکمم آماسیده است . با همۀ اینها مانندِ گُل باز هم بر طبلِ عشقِ آب می زنم . یعنی همانطور که گُل ، طراوت و شادابی خود را از آب می گیرد و برای ادامۀ حیات و لطافتِ خود به آب نیازِ مُبرم دارد من نیز حیاتم بستگی به آبِ فراوان دارد .

گر بریزد خونم آن روح الامین / جُرعه جُرعه خون خورم همچون زمین

اگر فرضاََ آن روح الامین یعنی آن معشوقِ راستین ، خونِ مرا بریزد من نیز مانند زمین ، خونم را جرعه جرعه می نوشم . [ روح الامین = شرح بیت 6 دفتر سوم و شرح بیت 1298 دفتر سوم ]

چون زمین و چون جَنین خون خواره ام / تا که عاشق گشته ام ، این کاره ام

من همانندِ زمین و جَنین ون می خورم . از وقتی که عاشق شده ام کارم این است . [ وقتی خون روی زمین ریخته شود در زمین فرو می رود ، این حالت زمین شبیه خون خوردن است . ]

شب همی جوشم در آتش همچو دیگ / روز تا شب خون خورم مانندِ ریگ

شب ها مانندِ دیگ ، روی آتش می جوشم . و روزها نیز مانندِ ریگ های زمینی ، خون می خورم . [ یعنی وقتی خون روی ریگ های زمین ریخته شود در آن فرو می رود . خلاصه حالِ عاشقان ، هیجان روحی و خون جگر خوردن است . ]

من پشیمانم که مکر انگیختم / از مُرادِ خشمِ او بگریختم

من اینک از حیله ای که در حقِ معشوقم بکار برده ام پشیمانم و نیز از اینکه از قهر و انتقامِ او گریخته ام نادم و پشیمانم .

گو : بِران بر جانِ مستم ، خشمِ خویش / عیدِ قربان اوست ، عاشق گاومیش

به معشوق بگویید که : خشم و انتقامِ خود را بر روح عاشق و مستِ من جاری کند . آن معشوق در حکمِ عیدِ قربان است و منِ عاشق به منزلۀ گاومیش ، یعنی آماده ام که در راهِ وصالِ او قربانی شوم .

گاو اگر خُسپد ، وگر چیزی خورد / بهرِ عید و ، ذبحِ او می پرورد

اگر گاو می خورد و می خوابد برای ذبح شدن است و اصولاََ گاو و دیگر حیوانات و چهارپایان نظیر او برای ذبح شدن در اعیاد و مراسمِ مذهبی پرورده می شوند .

گاوِ موسی دان مَرا ، جان داده یی / جزوِ جزوم ، حشرِ هر آزاده یی

تو مرا مانندِ گاوی بدان که حضرتِ موسی (ع) به قومش گفت ذبح کنند تا به وسیلۀ آن کشته ای ، جان دوباره پیدا کند . هر یک از اعضای بدنِ من باعثِ زنده شدن آزاد مردی می شود . [ در این بیت و سه بیت بعدی به ماجرایی اشاره شده که در آیات 67 تا 74 سورۀ بقره آمده است و توضیح آن در شرح بیت 1437 دفتر دوم آمده است . ]

گاوِ موسی بود قربان گشته یی / کمترین جزوش حیاتِ کشته یی

گاوی که حضرت موسی (ع) به قومش گفت ذبح کنند ، وقتی ذبح شد ، کمترین و کوچکترین عضوِ او سبب می شد که فردی که کشته شده زنده شود .

برجهید آن کشته ز آسیبش ز جا / در خطابِ اِضرِبُوهُ بَعضَها

وقتی که به دستور خداوند ، خطاب آمد که : « آن کشته را به عضوی از آن گاو بزنید » آنها چنین کردند و ناگهان آن کشته از جایش جُست و نشست . [ اشاره است به آیه 73 سورۀ بقره « پس گفتیم که آن کشته را به پاره ای از اعضای آن گاو بزنید . بدینسان خداوند مُردگان را زنده می کند و نشانه های ( قدرت و حکمت ) خود را به شما وامی نماید » مفسران قرآنِ کریم در اینکه منظور از بعضها ( = پاره ای از آن گاو ) چیست . اقوال گوناگون آورده اند . برخی می گویند منظور رانِ گاو است و بعضی می گویند گوش ، یا دُم و زبان گاو است ( مجمع البیان ، ج 1 ، ص 137 ) ]

یا کِرامی ، اِذبَحُوا هذَالبَقَر / اِن اَرَدتُم حَشرَ ارواحِ النَّظَر

ای یارانِ بزرگوارم ، اگر می خواهید روح های بینا و صاحب بصیرت محشور شوند . این گاو را بکشید . [ یعنی گاوِ نَفس را با تیغ بکشید تا روحِ دیده ور شما حیاتِ دوباره پیدا کند . ]

از جمادی مُردم و ، نامی شده / وز نُما مُردم به حیوان بر زدم

روزگاری جماد بودم ، دورانی گذشت و من از مرتبۀ جمادی رخت بربستم و به مرتبۀ نبات رسیدم . و پس از دورانی چند از مرتبۀ نباتی نیز سفر کردم و به مرتبۀ حیوانی درآمدم . [ مولانا مانندِ همۀ انبیا و اولیا و عرفای عظام مرگ را به معنی نیستی مطلق نمی داند بلکه مرگ را تحولی از مرتبۀ پَست به مرتبۀ عالی حیات می بیند . مولانا در این بیت تحولِ انسان را از موالیدِ ثلاثه ( جماد ، نبات ، حیوان ) ذکر کرده است . نیکلسن از قولِ وینفیلد می گوید : « اصولِ عقاید مراحلِ ثلاثۀ عروج روحِ نباتی ، حیوانی و انسانی برای اولین بار بوسیلۀ ارسطو صریحاََ بیان شد و در عیون المسائل ( فارابی ) و سایر آثار تکرار گردید ( مقدمۀ رومی و تفسیر مثنوی معنوی ، ص 468 ) ]

مُردم از حیوانی و آدم شده / پس چه ترسم ؟ کی ز مُردن کم شدم ؟

از مرتبۀ حیوانی نیز گذشتم و به مرتبۀ انسانی تحوّل یافتم . حال که مرگ به معنی تحوّل از مرحۀ پَست به مرحلۀ عالی است . پس برای چه از مرگ بترسم ؟ من با این مرگ چگونه ممکن است نقصان پیدا کنم ؟ [ منظور از آدم در در اینجا مرتبۀ انسانِ ناسوتی است نه انسان ملکوتی . زیرا مقامِ انسانِ ملکوتی بالاتر از فرشته است . ]

حملۀ دیگر بمیرم از بشر / تا برآرم از ملائک پَرّ و سر

در مرحۀ دیگر از مرتبۀ انسانی نیز می گذرم تا در مرتبۀ فرشتگان ، پر و بال و سری درآورم . [ یعنی با مرگِ اختیاری از مرحلۀ انسانِ ناسوتی نیز درگذرم ] توضیح مرگ اختیاری در شرح بیت 4 دفتر اوّل .

وز مَلَک هم بایدم جَستن ز جُو / کُلُّ شَی ءِِ هالِک اِلّا وَجهَهُ

و حتی از مرتبۀ فرشتگان نیز باید گذشت . از جُو باید پرید . یعنی این مرتبه باید پشت سر گذاشت زیرا همه چیز هلاک می شود جز ذاتِ الهی . [ اشاره به آیه 88 سورۀ قصص « معبودی را با خداوندِ یکتا مخوانید ، خدایی جز او نیست همۀ موجودات هلاک شونده اند جز ذاتِ او . فرمان از آنِ اوست و به سوی او باز خواهید گشت » توضیح وجه الله در شرح بیت 1397 دفتر اوّل آمده است . ]

بارِ دیگر از مَلَک قربان شوم / آنچه اندر وهم نآید ، آن شوم

بارِ دیگر از مرتبۀ فرشتگی نیز باید فانی شوم تا به حقیقتی تحول یابم که حتی در وَهم و گمانِ آدمیان نمی گنجد .

پس عدم گردم ، عدم چون اَرغَنون / گویدم که : اِنّا اِلَیهِ راجِعون

پس به عدم تحوّل می یابم و عدم مانندِ سازی خوش نوا این حقیقت را در گوشِ دلم ترنّم می کند : ما از خداییم و به سوی او باز می گردیم . ( اَرغنون = آلتی بوده است در موسیقی که مردم یونان و روم بکار می بردند . و آن را در قدیم با سه مَشکِ بزرگ از پوستِ گاو میش می ساختند و روی این مَشک ها نی هایی مسین و یا رویین و یا زرین که در فواصل معین دارای سوراخ هایی بود سوار می کردند ( مفاتیح العلوم ، ص ۲۲۵ ) ) [ اشاره است به آیه 156 سورۀ بقره که توضیح آن در شرح بیت 1141 دفتر اوّل آمده است . منظور از این «مرگ» و «عدم» نیستی مطلق و اضمحلالِ شامل نیست . بلکه منظور از آن فانی شدن از وجودِ عارضی و هویّتِ موهوم است . این دفتر در جای جای مثنوی با تعابیر مختلف آمده است . رجوع شود به شرح بیت 3201 دفتر اوّل . مولانا در شش بیت اخیر قوسِ صعودی و استکمالی انسان را از مرتبۀ جماد به نبات و حیوان و انسان ناسوتی و فرشته و انسان ملکوتی به روشنی بیان داشته که این سیر در اصطلاح حکما ، تناسخ اتصالی نامیده شده است . به عقیده مولانا هر مرگ در واقع ظهور قیامتی است و هر قیامت ، نشانِ مرحلۀ جدیدی در حیاتِ کُلِ موجودات و از آن جمله انسان ، بنابراین به عقیده مولانا مرگ بر همۀ موجودات عارض می شود امّا این عروض به معنی اضمحلال مطلق نیست . بلکه به معنی خروج از مرحلۀ مادون به مرحلۀ عالی است . از اینروست که اگر مرگ بر موجودات ، عارض نشود تکامل از آنها سلب می شود . یکی از بنیادهای اصلی مکتبِ فکری و عرفانی مولانا بر همین اصل قرار گرفته است . چنانکه می فرماید :

تو از آن روزی که در هست آمدی / آتشی ، یا خاک ، یا بادی بُدی

گر بر آن حالت ، تو را بودی بقا / کی رسیدی مر تو را این ارتقا ؟

از مبدّل ، هستی اوّل نماند / هستی بهتر به جای او نشاند

این بقاها از فناها یافتی / از فنا پس رُو چرا برتافتی ؟

زان فناها چه زیان بودت که تا / بر بقا چسبیده ای تو ای فنا ؟

صد هزاران حشر دیدی ای عَنود / تا کنون هر لحظه از بَدوِ وجود

ارغنون ، سازی است همچون « نی انبان » و نوازندۀ آن با دم و بازدم خود این ساز را به صدا درمی آورد و دم و بازدم تمثیلی است در بیان سیر نزولی ارواح به عالمِ ناسوت و سیر صعودی آنها به سوی عالمِ برین الهی . ]

مرگ دان آن که اتّفاقِ اُمّت است / کآبِ حیوانی ، نهان در ظُلمت است

جملگی مردم بر این مطلب اتفاقِ نظر دارند که آبِ حیات در تاریکی است . پس تو نیز مرگ را همانگونه بشناس که آنها گفته اند . ( آب حیوانی = شرح بیت 574 دفتر اوّل ) [ با مرگ می توانی به آبِ حیات برسی . مردن از شهوات و نفسانیات ، تو را به حیاتِ ابدی واصل می کند . منظور از «ظلمت» مرگ از امیالِ حیوانی است . ]

همچو نیلوفر ، بِرّو زین طرفِ جُو / همچو مُستسقی حریص و مرگ جو

مانندِ گلِ نیلوفر در کنارِ جویبار سبز شو و رشد و نمو کن . یعنی همانطور که گلِ نیلوفر از آب می روید و می بالد . تو نیز از طریقِ مرگ از شهواتِ حیوانی و ترکِ وجودِ مجازیِ خود ، در بوستانِ حقیقت سبز و بالنده شو . و مانندِ کسی که دچارِ بیماری استسقاء شده است آب حیات را طلب کن و مرگِ از شهوات را جستجو و طلب کن . [ نیلوفر = گیاهی است آبزی که در مناطق گرم و معتدل می روید و انواعی دارد . نیلوفر در تداولِ امروزی قسمی پیچک است و گلِ آن مانندِ گُلِ شیپوری است / بِرُو = فعل از از روییدن ، رشد کن ]

مرگِ او آب ست و او جویای آب / می خورد وَاللهُ اَعلَم بِالصّواب

مرگ کسی که دچارِ بیماری استسقاء شده از خوردن آب است . در حالی که همو به دنبالِ آب است . یعنی با اینکه می داند که اگر آب بخورد می میرد با این حال باز هم آب طلب می کند . البته که خداوند به راستی و درستی داناتر است .

ای فسرده عاشقِ ننگین نمد / کو ز بیمِ جان ز جانان می رمد

در اینجا خطابِ مولانا متوجه کسانی می شود که از مرگِ تن می ترسند و از حضرتِ معشوق می رمند : ای پژمرده دلی که شیفتۀ جسم و جسمانیاتی ، و بدین سبب از ترسِ مرگِ جسم از لقای حضرت معشوق می گریزی .

سوی تیغ عشقش ای ننگِ زنان / صد هزاران جان نگر ، دَستَک زنان

ای کسی که مایه ننگِ زنانی ، یعنی ای کسی که ترسو هستی . ببین که صدها هزار جان عاشق با کف زدن و شادمانی کردن از تیغِ فنا استقبال می کنند . [ دستک زنان = کف زدن بر طبق اصول و مناسبِ حرکاتِ پاهاست ]

جوی دیدی ، کوزه اندر جوی ریز / آب را از جُوی ، کی باشد گریز ؟

برای مثال ، هر گاه جویِ آبی دیدی ، آبِ کوزۀ خود را درونِ جوی بریز . چگونه ممکن است که آب از جوی فرار کند ؟ [ ای سالک تو نیز باید آبِ وجودِ موهومِ خود را به جویبارِ وجودِ حقیقی پیوند دهی زیرا اصلِ تو همان است . ]

آبِ کوزه چون در آبِ جُو شود / محو گردد در وَی و ، جُو او شود

هر گاه آبِ کوزه به آبِ جوی بپیوندد در آن محو می شود و خود به جوی مبدّل می گردد .

وصفِ او ، فانی شد و ، ذاتش بقا / زین سپس نه کم شود ، نه بَد لقا

آن عاشقی که مانندِ آبِ سبویی که به جویبار می پیوندد ، در عشقِ حضرتِ معشوق فانی شود . اوصاف و رسومِ بشری بکلّی از او رخت می بندد و به مقام فنا می رسد و با این فنا به بقای جاودان نائل می شود . و زان پس نه وجودِ او کاستی می گیرد و نه به وجودِ موهومِ قبلی خود باز می گردد . [ اکبرآبادی منظور از بَد لقا ( = بد دیدار ، بد منظر ) را رجوع به هستی اوّل می داند ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 269 ) ]

خویش را بر نخلِ او آویختم / عذر آن را که ازو بگریختم

آن عاشقِ صادق ( وکیل صدر جهان ) در جوابِ نکوهشگران می گوید : اینک می خواهم به عذرِ گریختن از او ، خود را به درختِ لطیف و افراشتۀ او بیاویزم .

رسیدن آن عاشق به معشوقِ خویش

همچو گویی ، سجده کُن بر رُو و سَر / جانبِ آن صدر شد با چشمِ تَر

آن عاشقِ صادق ( وکیل صدر جهان ) در حالی که مانندِ گویِ چوگان بر زمین می غلطید و سر و صورتِ خود را بر خاک می سائید با چشمی گریان به سویِ صدرِ جهان روان گشت .

جمله خلقان منتظر ، سر در هوا / کِش بسوزد ، یا برآویزد وَرا

همۀ مردم گردن کشیده بودند و در انتظارِ آن بودند که صدرِ جهان ، او را بسوزاند و یا به دار آویزد .

این زمان ، این احمقِ یک لَخت را / آن نماید ، که زمان بدبخت را

با خود می گفتند : الّان است که صدر جهان بر سرِ این آدمِ سر تا پا حماقت ، بلایی آورد که روزگار بر سرِ آدم های بدبخت می آورد . [ لَخت = پاره ، تکه / احمق یک لَخت = آدمی که یکپارچه احمق است ]

همچو پروانه ، شَرَر را نور دید / احمقانه درفتاد ، از جان بُرید

مردم می گفتند : این عاشقِ شیدا ، مانندِ پروانگان ، آتش را نور خیال کرد و احمقانه خود را به آتش افکند و قیدِ حیات را زد .

لیک شمعِ عشق ، چون آن شمع نیست / روشن اندر روشن اندر روشنی ست

امّا شمعِ عشق مانندِ شمع های معمولی نیست بلکه یکپارچه نور و روشنی است .

او به عکسِ شمع هایِ آتشی ست / می نماید آتش و جمله خوشی ست

شمع عشق ، برعکسِ شمع های معمولی ، اگر چه ظاهراََ سوزنده است ، امّا باطنِ آن سراپا خوشی است .

شرح و تفسیر :

 بخش قبل            بخش بعد            حکایت بعد