بیان آنکه ثواب عملِ عاشق از حق هم حق است | شرح و تفسیر

غیرِ معشوق ار تماشایی بُوَد / عشق نَبوَد ، هرزه سودایی بُوَد

اگر بجز معشوقِ حقیقی ، چیزِ دیگری در دلِ عاشق جلوه کند . این جلوه ، جلوۀ عشقِ حقیقی نیست . بلکه خیالاتی بی اساس است که به مغزش زده است . [ پس باید همۀ معشوق های مجازی را در راهِ معشوقِ حقیقی ترک کنیم . ]

عشق ، آن شعله ست کو چون برفروخت / هر چه جز معشوقِ باقی ، جمله سوخت

عشق ، شعله ای است که چون فروزان گردد بجز معشوقِ حقیقی همه چیز را می سوزاند . [ چنانکه گفته اند : « عشق ، آتشِ خداوند است که چون به قلبِ بنده ای افتد جز خدا همه را بسوزاند . » ]

تیغِ لا در قتلِ غیرِ حق براند / درنگر زآن پس که بعدِ لا چه ماند ؟

عاشق ، شمشیر «لا» را برای کشتن غیر حق بکار گرفته است . بنگر که پس از «لا» چه می ماند ؟ لا = شرح بیت 1759 دفتر اوّل ) [ عاشقِ حقیقی کسی است که با حقیقتِ کلمۀ لا اله الا الله ، همۀ معبودهای آفل و معشوق های زائل را به نیستی بَرَد و آنان را از معبدِ قلبِ خود بیرون کند . ]

ماند اِلَّا الله ، باقی جمله رفت / شاد باش ای عشقِ شرکت سوزِ زفت

پس از «لا» فقط الله باقی است و ماسوی الله جملگی محو و نابود شوند . ای عشقِ نیرومند و نابود کنندۀ شرک ، شاد باش . [ همۀ موجودات به محاقِ فنا می روند جز ذاتِ احدیت . ]

خود همو بود آخِرین و اوّلین / شرک جز از دیدۀ اَحوَل مبین

اوّل و آخر همان حضرت حق است . شرک را بجز از چشمِ دوبینان نمی توان دید . ( اَحوَل = لوچ ، دوبین ) [ در آیه 3 سورۀ حدید آمده است : « اوست اوّل و اوست آخر … » . پس آنچه هست اوست و مابقی در حقیقت نیستِ هست نماست . عرفِ موحّد ، واحدبین است . امّا آنان که دیدۀ باطنی شان دچارِ شرکِ خفی و جلی است به شرک گرفتارند . ]

ای عجب ، حُسنی بُوَد جز عکسِ آن ؟ / نیست تن را جُنبشی از غیرِ جان

شگفتا ، آیا غیر از تجلّیاتِ جمال و کمال الهی ، جمال و کمالی وجود دارد ؟ مسلماََ ندارد . زیراجسم بدونِ روح نمی تواند حرکتی کند . [ همانطور که هر نوع حرکتِ جسم از روح است همینطور هر جمال و کمالی از دریای جمال و کمالِ الهی سرچشمه گرفته است . ]

آن تنی را که بُوَد در جان خَلَل / خوش نگردد گر بگیری در عسل

آن جسمی که در روحش تباهی و فسادی باشد . اگر آن را غرقِ عسل هم کنی باز خوش و شیرین نمی شود . [ در دو بیت فوق یکی از مبانی اساسی زیبا شناسی عرفانی بیان شده است و آن اینکه زیبایی عالَمِ ظاهر پرتوی است از زیبایی عالَمِ باطن . جمالِ درون بسانِ آفتاب است و جمالِ بُرون همچون سایه . ]

در میانِ صوفیه گروهی یافت شدند موسوم به « جمال پَرست » که این اصلِ اصیل و رکنِ رکین را واژگونه و ممسوخ کردند و به اصطلاح «بوق» را از طرفِ گشادش زدند و به جای توجه به «ظاهر» یعنی حضرت حق ، متوجه «مظهر» شدند و جمالِ الهی را در صورتِ اَمرَدان و ساده زَنَخان جستند و نتیجه اش آن همه فضاحتِ اخلاقی و شاهدبازی بود . مولانا در مذمّتِ یکی از صوفیان شاهدباز ( اوحدالدین کرمانی ) گفت : « اوحدالدین کرمانی ، میراثِ بَدی در جهان گذاشت ( مناقب العارفین ، ج 1 ، ص 440 ) . و یا شمس تبریزی در جواب اوحدالدین کرمانی که گفته بود : من ماه را در طشت می بینم . گفت : اگر در گردنت دُمَل نداری ، سر به آسمان کن و ماه را در بلندای آسمان ببین نه در طشتِ آب ( مناقب العارفین ، ج 1 ، ص 616 و 617 ) .

منظور بیت : اگر روح به سببِ جهل و غفلت ، به جمالِ الهی واقف نشود . هیچگونه خوشی و لذّتی نمی تواند جایگزینِ تجلّیاتِ حُسن و جمال الهی شود .

این کسی داند که روزی زنده بود / از کفِ این جانِ جان ، جامی ربود

این نکته را کسی می داند که روزی به حیاتِ طیّبه زنده بوده و از دستِ جانِ جانان ، یعنی حضرت حق ، جامی از حیاتِ طیّبه نوشیده است .

و آنکه چشمِ او ندیده ست آن رُخان / پیشِ او ، جانست این تَفِّ دُخان

امّا چشمِ کسی که تجلّیاتِ الهی را ندیده است . در نظرِ او همین روحِ حیوانی به منزلۀ روحِ لطیف تلقی می شود . [ رُخان = مراد تجلّیات الهی است / تَفِّ دُخان = منظور روح حیوانی ( شرح بیت 188 دفتر دوم ) است / جان = مراد روح الهی است ]

منظور بیت : کوردلان ، حقیقتِ وجود را در همین دنیای ظاهری و مادّی محصور می دانند .

چون ندید او عُمَّرِ عبدالعزیز / پیشِ او عادل بُوَد حَجّاج نیز

برای مثال ، کسی که عُمر بن عبدالعزیز را ندیده است . خیال می کند که حجّاج بن یوسف ثقفی نیز فردی عادل است . [ عُمر بن عبدالعزی = از خلفای بنی امیه و نوۀ مروان بوده است . در سال 63 هجری در مدینه متولد شد . پدرش والی مصر بود و از طرفِ مادر به عُمر خلیفه دوم می پیوست . دوران کودکی خود را در مدینه سپری کرد . سپس به شام رفت و به حکومت حجاز رسید و به درخواست حجّاج از این سمت عزل شد / حجّاج = شرح بیت 1051 دفتر سوم ]

چون ندید او مارِ موسی را ثبات / در حِبالِ سِحر پندارد حیات

مثال دیگر ، کسی که ثبات و قدرتِ اژدهای موسی را ندیده باشد . خیال می کند که ریسمان های جادوگرانِ فرعونی واقعاََ حیات دارند . [ حِبال = جمع حَبَل به معنی ریسمان ]

مرغ کو ناخورده است آبِ زلال / اندر آبِ شور دارد پَرّ و بال

مثال دیگر ، پرنده ای که آبِ صاف و زلال نخورده ، پَر و بالِ خود را در آبِ شور می شوید . [ سید برهان الدین محقق ترمذی گوید :

مرغی که خبر ندارد از آبِ زلال / منقار در آبِ شور دارد همه سال ]

جز به ضد ، ضد را همی نتوان شناخت / چون ببیند زخم ، بشناسد نواخت

بی گُمان هر ضدّی را فقط با ضدِّ خودش باید شناخت . مثلاََ وقتی انسان ضربه و ناراحتی را دیده باشد مفهومِ مهر و عطوفت را در خواهد یافت . [ هر گاه طبیب زخم را معاینه کند می تواند مرهمِ آن را پیدا کند . ]

لاجَرم دنیا مُقدَّم آمده ست / تا بدانی قدرِ اقلیمِ اَلَست

ناگزیر دنیا پیش تر آمده است که تو ارزشِ آن جهان را دریابی . [ اَلَست = شرح بیت 1241 دفتر اوّل / اقلیم اَلَست = مراد جهان ماورای دنیاست ]

چون از اینجا وارهی ، آنجا روی / در شِکرخانۀ اَبد شاکر شوی

چون از این دنیا رها شوی بدان جهان خواهی رفت . و در دنیای جاودانگی که پُر از شیرینی و حلاوتِ معنوی است ، شُکرگزاری خواهی کرد . [ چون این دنیا سرایِ تغییر و تغیُّر است همیشه آمیخته با رنج و محنت است . هیچکس در این دنیا آسوده بال نیست چه وضیع و چه شریف . چه سلطان و چه رعیت . مگر صالحانِ از بندِ هوی رسته ای که دل در گرو اشباحِ این دنیا ننهاده اند . چنانکه در بیت 590 و 591 دفتر اوّل فرماید :

گر گُریزی بر امیدِ راحتی / زآن طرف هم پیشت آید آفتی

هیچ کُنجی بی دد و بی دام نیست / جز به خلوتگاهِ حق آرام نیست ]

گویی آنجا خاک را می بیختم / زین جهانِ پاک می بگریختم

وقتی بدان سرای درمی آیی تازه متوجه امر می شوی و پیشِ خود می گویی . من در دنیا به کارهای پَست سرگرم بودم و از این جهانِ پاک فرار می کردم . ( خاک بیختن = خاک الک کردن ، کنایه از کارهای پَست ) [ در دنیا به کارِ گِل مشغول بودم و از کارِ دل غافل . ]

ای دریغا پیش از این بودیم اَجَل / تا عذابم کم بُدی اندر وَحَل

ای کاش پیش از این می مُردم تا میانِ گِل و لایِ دنیا کمتر عذاب می کشیدم . [ وَحَل = گِل و لای ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد