کافِ رحمت گفتمش ، تصغیر نیست / جَد گُوَد : فرزندَکم ، تحقیر نیست

ظاهراََ از مولانا سؤال شده ، چرا با اینکه آن غلام زیرک و هوشمند بود . نام او را با پسوند تصغیر یاد کردید ؟ مولانا جواب می دهد : این کاف ، کافِ تصغیر و تحقیر نیست بلکه کافِ تحبیب است . چنانکه پدر بزرگِ شخص ، گاهی از روی محبّت به او می گوید : فرزندَکم ، مسلماََ قصدِ او تحقیر نوۀ خود نیست . [ فرزند تصغیر گاه برای تحقیر می آید و گاه برای تحبیب . در عربی نیز صیغۀ مصغّر گاهی برای تحبیب بکار می رود . چنانکه در قرآن کریم ، حضرت یعقوب (ع) به فرزندش یوسف (ع) ، بُنَیّ ( = فرزندَکم ) خطاب می کند . ( سورۀ یوسف ، آیه 5 ) . همینطور حضرت ابراهیم (ع) ، فرزندش اسماعیل (ع) را اینگونه مورد خطاب قرار می دهد . ( سورۀ صافّات ، آیه 102 ) ]

چون بیامد آن دوم در پیشِ شاه / بود گَنده دهان ، دندان سیاه

همینکه غلام دوم نزدِ شاه رسید . شاه دید که دهانِ او بوی بد می دهد و دندانهای سیاهی نیز دارد .

گرچه شه ناخوش شد از گفتارِ او / جُست و جویی کرد هم ز اسرار او

هرچند شاه از گفتگو با آن غلام ناراحت شد ولی در بارۀ احوال و اسرار درون او جستجو نمود .

گفت : با این شکل ، وین گَنده دهان / دُور بنشین ، لیک آن سوتر مَران

شاه به آن غلام گفت : با این قیافه و با این بوی گندِ دهانت ، دورتز بنشین . ولی از آنجا دیگر عقب تر نرو . [ یعنی تا آنجا عقب تر بنشین که بویِ ناخوشایندِ دهانت مرا آزار ندهد . ولی نه آنقدر دور که نتوانم حرفهایت را بشنوم و شاه در این بیت و بسیاری از ابیات دیگر در معنی مجازی بکار رفته و شاهان سلوک و ارشاد بیشتر مطمحِ نظر است ]

که تو اهلِ نامه و رُقعه بُدی / نه جلیس و یار و هم بُقعه بُدی

در برخی از شروح مثنوی این بیت را چنین معنی کرده اند : « با تو باید به وسیلۀ نامه در ارتباط بود نه به وسیلۀ همنشینی و دوستی و هم اتاقی » برخی نیز گفته اند « با تو باید از دور صحبت کرد . پس تو مصاحب و یار و همخانه نیستی » بعضی نیز گفته اند « تو غلامی هستی که باید وظیفه ات بردن نامه ها و رقعه ها باشد . یا دوستی هستی که باید با تو از طریق نامه و رقعه رابطه داشت نه با حضور و دیدار » برخی نیز بکلّی از معنای بیت دور افتاده و گفته اند « تو پیش از این تنها شغلِ نامه رسانی داشته ای » مصراع دوم را نیز معنی نکرده اند .

معنی بیت : از آنجا دورتر منشین زیرا در آن صورت ، اهلِ نامه و مکاتبه می شوی و با من دیگر همنشین و یار و هم حجره و مصاحب نخواهی شد . [ این بیان ، تعریضی است به کسانی که از حضور شاه حقیقت دور و بیگانه اند و با حضرت حق ، بوسیه الفاظ و کتب و علومِ رسمی و محفوظاتِ لفظی ارتباط پیدا می کنند . ( مقتبس از شرح کبیر انقروی ، دفتر دوم ، جزو اول ، ص 306 ) . رُقعه = نامه ، مکتوب / بُقعه = خانه ، سرا / هم بقعه = هم اتاقی ، هم حجره ]

تا علاجِ آن دهانِ تو کنیم / تو حبیب و ما طبیبِ پُر فَنیم

تا بوی دهانِ تو را درمان کنیم زیرا تو دوستِ من هستی و من پزشکِ حاذق .

بهرِ کیکی نوگلیمی سوختن / نیست لایق از تو دیده دوختن

همانگونه که شایسته نیست به خاطر از بین بردن حشرۀ کوچکِ کیک ، یک گلیم نو سوخته شود . همینطور سزاوار نیست از تو چشم پوشی کنم . [ کیک = توضیح کیک و شرح ضرب المثل مصراع اول در شرح بیت 2892 دفتر اول آمده است ]

با همه بنشین دو سه دستان بگو / تا ببینم صورتِ عقلت نکو

با وجودِ این همه عیب ونقص ، بنشین و دو سه حکایت برای ما تعریف کن تا میزانِ عقل و شعورت را بطور کامل بشناسیم .

آن ذکی را پس فرستاد او به کار / سویِ حمّامی که : رَو خود را بِخار

شاه آن غلامِ هوشمند را نیز در پی کاری فرستاد . یعنی روانۀ حمام کرد و بدو گفت : برو تنِ خود را بخاران . یعنی تنت را بشوی و از چرک و کثافت پاک کن . [ ذکی = با ذکاوت ، هوشمند ]

وین دگر را گفت : خِه تو زیرکی / صد غلامی در حقیقت نه یکی

شاه به آن غلامِ دیگر خطاب کرد : آفرین ، تو زیرک و با هوشی ، و در واقع تو به تنهایی صد نفر غلامی نه یک نفر . [ خِه = خنده و استهزاء ، اما خِه خِه ، کلمه تحسین یعنی خوشا و مرحبا ، بَه بَه و بارک الله . ( فرهنگِ نفیسی ، ج 2 ، ص 1433 ) ]

آن نه ای کآن خواجه تاشِ تو نمود / از تو ما را سرد می کرد آن حسود

تو آنگونه نیستی که غلامِ همتایت به ما معرفی کرد . آن غلامِ حسود ما را نسبت به تو دلسرد می کرد .

گفت : او دزد و کژ است و کژ نشین / حیز و نامرد و چنان است و چنین

شاه افزود رفیقت در بارۀ تو می گفت : او دزد و نادُرست و بد کردار و نامردِ مرد نما و چنین و چنان است . [ حیز = نامرد و مُخَنّث ، اصل کلمۀ «حیز» به فارسی «هیز» است ]

گفت : پیوسته بُدست او راستگو / راست گویی من ندیدستم چو او

آن غلام به شاه گفت : آن غلامی که این حرف ها را در بارۀ من زده . همیشه آدمی راستگو بوده و من تا کنون فردی را نیافته ام که مانند او راست بگوید .

راست گویی در نهادش خلقتی است / هر چه گوید ، من نگویم آن ، تُهی است

راست گویی با سِرشتِ او درآمیخته ، بطوری که هر چه او بگوید . من سخنِ او را تهی از صداقت نمی دانم .

کژ ندانم آن نکو اندیش را / مُتهم دارم وجودِ خویش را

من آن شخصِ نیک اندیش را نادرست نمی دانم . بلکه خود را متّهم می شمرم .

باشد او در من ببیند عیب ها / من نبینم در وجودِ خود شها

شاها ، ممکن است او در من عیب هایی مشاهده کند که خودم نتوانم آن عیب ها را ببینم .

هر کسی کو عیبِ خود دیدی ز پیش / کی بُدی فارغ خود از اصلاحِ خویش ؟

هر کس عیب خود را پیشاپیش مشاهده کند . کی از اصلاح خود آسوده می شود .

غافلند این خلق از خود ای پدر / لاجَرَم گویند عیبِ همدگر

ای پدر من این مردم از خود غافل اند . از اینرو ناگزیر به عیب جویی یکدیگر می پردازند .

من نبینم رویِ خود را ای شَمَن / من ببینم رویِ تو ، تو رویِ من

ای بت پرست ، من روی خود را نمی بینم . بلکه من روی تو را می بینم و تو روی مرا . [ شَمَن = بت پرست ]

آن کسی که او ببیند رویِ خویش / نورِ او از نورِ خلقان است بیش

هر کس که روی خود را ببیند . یعنی ذاتِ خود را بشناسد و به صفاتِ خویش متوجّه شود . نورِ چنین شخصی از نورِ سایر مردم زیادتر است .

گر بمیرد ، دیدِ او باقی بُوَد / ز آنکه دیدش دیدِ خلّاقی بُوَد

چنین شخصی اگر بمیرد ، دیدۀ دلِ او بلقی خواهد ماند . زیرا دیدۀ دلِ او ، دیدی خلّاق و آفریننده است .

نورِ حِسّی نَبوَد آن نوری که او / رویِ خود محسوس بیند پیشِ رُو

آن نوری که آدمی بتواند با آن ذات و صفات خود را نزدِ خود ، آشکارا مشاهده کند مسلّماََ نورِ محسوس و معمولی نیست .

گفت : اکنون عیب هایِ او بگو / آنچنان که گفت او ، از عیبِ تو

شاه به آن غلام نیکخو گفت : اینک تو نیز عیب های رفیقت را بگو همانطور که او عیب های تو را باز گفت .

تا بدانم که تو غمخوارِ منی / کدخدایِ مُلکت و کارِ منی

تا من بدانم که تو یار و غمخوار من هستی و کارگزارِ مملکت و کارهای من .

گفت : ای شه ، من بگویم عیب هاش / گر چه هست او مر مرا خوش خواجه تاش

غلام گفت : شاها ، من عیب های او را می گویم > اگر چه آن غلام برای من رفیق و همتای خوبی است . [ خواجه تاش = دو غلام که یک صاحب داشته باشند ]

عیبِ او مهر و ، وفا و مردمی / عیبِ او صدق و ذکا و همدمی

عیب آن غلام ، مهربانی و وفاداری و مردم داری و راستگویی و هوشیاری و سازگاری است .

کمترین عیبش ، جوانمردی و داد / آن جوانمردی که جان را هم بداد

کمترین و کوچکترین عیب اش ، جوانمردی و دادگری است . او جوانمردی است که اگر اقتضا کند از جان خود نیز صرف نظر می کند .

صد هزاران جان خدا کرده پدید / چه جوانمردی بود که آن را ندید ؟

حق تعالی ، صدها هزار جان پدید آورده . آن کس که این را نبیند چه جوانمردی است ؟ [ تناسب این بیت با بیت قبلی در اینست که قبلا گفته شد : او حتی جان خود را نیز در جای مناسب می بازد . در این بیت می گوید : خداوند در پاداش آن جانی که او فدا می کند ، صدها هزار جان به او می بخشد ]

ور بدیدی ، کی به جان بُخلش بُدی ؟ / بهرِ یک جان ، کی چنین غمگین شدی ؟

اگر کسی آن صدها هزار جان را می دید . کی برای دادن جانِ خود بُخل و تنگ چشمی نشان می داد ؟ و به خاطر از دست دادن یک جان ، کی اینگونه اندوهگین می شد ؟

بر لبِ جو ، بخلِ آب آن را بُوَد / کو ز جویِ آب ، نابینا بود

برای مثال ، کسی در کنارِ جویِ آب از دادن آب دریغ می کند که آب درون جوی را نبیند .

گفت پیغمبر که هر که از یقین / داند او پاداشِ خود در یومِ دین

حضرت پیامبر (ص) فرمود : هر کس یقین داشته باشد که در روزِ رستاخیز ، پاداش خواهد داشت . [ ادامه معنا در بیت بعد ]

که یکی را دَه عِوَض می آیدش / هر زمان جودِ دگرگون زایدش

که در برابر هر نیکی ، ده برابر پاداش بدست می آورد . هر لحظه سخاوت و جوانمردی تازه ای از او پدید می آید . [ اشاره است به حدیثی که مضمون آیه ای از قرآن کریم را نیز در بر دارد . اما اصلِ حدیث : « هر آن کس که به عوض ، یقین داشته باشد . نیک می بخشد » ( احادیث مثنوی ، ص 51 ) .  در سوره انعام آیه 160 آمده است .  « هر کس کارِ نیکی کند . ده برابر آن پاداش گیرد » . مولانا در این ابیات می گوید : سبب روانشناسانۀ بخشش از مال خود ، یقین داشتن به پاداش آن است . ]

جُودِ جمله از عوض ها دیدن است / پس عوض دیدن ضدِ ترسیدن است

بخشندگی و سخاوتمندیِ همۀ سخاوتمندان بواسطۀ پاداشی است که در این کار مشاهده می شود . بنابراین دیدن پاداش ، بیمِ زوال و تلف شدن سرمایه را از میان می برد .

بخل ، نادیدن بُوَد اعواض را / شاد دارد دیدِ دُر خوّاض را

تنگ چشمی و بُخل از ندیدن پاداش ها ناشی می شود . چنانکه مثلا دیدن مروارید ، غواص را شادمان می کند . [ خَوّاض = غوطه خورنده ، غوّاص ]

پس به عالَم هیچکس نَبوَد بخیل / ز آنکه کس چیزی نبازد بی بدیل

بنابراین در این جهان هیچکس بخیل و تنگ چشم نیست . زیرا هیچکس دست به کاری نمی زند که در آن پاداشی نباشد . ( شرح کفافی ، ج 2 ، ص 102 ) . [ مقصود اینست : آن کس که به صفتِ بُخل متصّف شده . علتش این است که عوض و پاداش را ندیده ، و اِلّا اگر می توانست پاداش بخشندگی را مشاهده کند و یقین می کرد که بخشیدن مال به معنی خسران و زیان نیست بلکه بدست آوردن عوضی بالاتر و بهتر است . در آن صورت هرگز بُخل نمی ورزید . ( مقتبس از شرح کبیر انقروی ، دفتر دوم ، جزو اول ، ص 314 و 315 ) ]

پس سَخا از چشم آمد نه ز دست / دید دارد کار ، جز بینا نَرَست

پس نتیجه می گیریم که سخاوتمندی از چشم حاصل می شود نه از دست . دیدن ، سودمند است و کار از چشم ساخته است و هیچکس جز شخص بینا نجات نخواهد یافت .

عیبِ دیگر اینکه خودبین نیست او / هست او در هستیِ خود عیب جُو

غلامِ نیکخواه ادامه داد . عیب دیگر رفیقم این است که دچارِ خودبینی نیست . بلکه او همواره در صدد یافتن عیب خود است .

عیب گوی و ، عیب جویِ خود بُده ست / با همه نیکو و ، با خود بَد بده ست

دیگر اینکه او عیبِ خود را می جوید و بر زبان می آورد . با همۀ مردم به نیکی رفتار می کند ولی با خودش بَد رفتار است .

گفت شه : جُلدی مکن در مدحِ یار / مدحِ خود در ضمنِ مدحِ او میار

شاه به گفت : در ستایش رفیقت اینقدر زیرکی و زرنگی به کار مگیر . و ضمن ستایش از او به ستایش خود مپرداز . [ جَلدی کردن = چالاکی و چابکی نمودن ]

ز آنکه من در امتحان آرم وَرا / شرمساری آیدت در ماوَرا

زیرا من آن غلام را مورد آزمایش قرار خواهم داد و در آن صورت تو نیز از این سخنانت شرمگین خواهی شد .