انکار آن جماعت بر دعا و شفاعت دقوقی | شرح و تفسیر

فُجفُجی افتادشان با همدگر / کین فضولی کیست از ما ای پدر ؟

آن گروه یعنی آن هفت ولی با یکدیگر ، درگوشی به گفتگو پرداختند و گفتند : ای بابا این فضول دیگر کیست که در میانِ ما آمده ؟ یا این کار ، فضولی کدامیک از ما بود ؟ [ فُجفُج = سخن به آهسته گفتن ، پِچ پِچ ]

هر یکی با آن دگر ، گفتند سِر / از پسِ پشتِ دقوقی مُستَتِر

هر یک از آن گروه ، بطورِ سِرّی ، پشتِ سَرِ دقوقی از دیگری چنین سؤالی می کرد . [ مُستَتِر = پوشیده ، پنهان ]

گفت هر یک : من نکردستم کنون / این دعا ، نی از برون ، نی از درون

امّا هر یک از آنان می گفت : من نه اشکارا و نه در نهان چنین دعایی نکرده ام .

گفت : مانا کین امامِ ما ز درد / بوالفضولانه مناجاتی بکرد

یکی از آن میان گفت : گویی که پیشنمازِ ما ( دقوقی ) از روی فضولی چنین دعایی کرده است . [ مانا = از اداتِ تشبیه و تردید است به معنی گویی ، پنداری ]

گفت آن دیگر که ای یار یقین / مر مرا هم می نماید اینچنین

آن دیگری گفت : ای دوست ، یقیناََ همینطور است که می گویی . به نظر من نیز همین طور می آید . [ برخی «یار» را به «یقین» افزوده اند و چنین معنی کرده اند . « ای دوست حقیقی » ( نثر و شرح مثنوی شریف ، دفتر سوم ، ص 227 ) ]

او فضولی بوده است از اِنقباض / کرد بر مُختارِ مطلق ، اِعتراض

او (دقوقی) بر اثرِ دلتنگی و قیضی که بر وی عارض شده بود . نسبت به قضای خداوند که مختارِ مطلق است اعتراض کرد . [ آن هفت ولی این را گفتند و غیب شدند / انقباض = در اینجا به معنی قبض است = شرح بیت 2961 دفتر دوم ، و مسلماََ دلتنگی نیز از لوازم آن است . ]

چون نگه کردم سپس ، تا بنگرم / که چه می گویند آن اهلِ کرم

دقوقی می گوید : همینکه به پشتِ سرم نگاه کردم تا ببینم که آن کریمان با هم چه می گویند .

یک از ایشان را ندیدم در مقام / رفته بودند از مقامِ خود تمام

حتّی یک تن از آنان را در جای خود ندیدم زیرا همگی رفته بودند .

نی به چپ ، نی به راست ، نی بالا ، نه زیر / چشمِ تیز من نشد بر قوم ، چیر

نه در سمتِ چپ و نه در سمتِ راست و نه در بالا و نه در پایین ، چشمانِ تیز بینِ من نتوانست احدی از آنان را ببیند .

دُرها بودند ، گویی آب گشت / نی نشانِ پا و ، نی گردی به دشت

گویا هر یک از آنان ، مرواریدی بود که آب شد و به قعرِ زمین رفت . و خلاصه چنان غایب شدند که نه ردِ پایی از آنان ماند و نه غباری در صحرا از آنان دیده شد .

در قِبابِ حق شدند آن دَم همه / در کدامین روضه رفتند آن رمه ؟

در ان لحظه ، همگی آنان به آسمانِ الهی رفتند . و معلوم نشد که آن گروه به کدام گلشن رفتند ؟ [ آن گروه اولیای مستورِ الهی بودند = شرح بیت 932 دفتر دوم / قِباب = جمع قبّه به معنی گنبد ، آسمان ، سقفِ برجسته و مدوّر ]

در تحیّر ماندم ، کین قوم را / چون بپوشانید حق بر چشمِ ما ؟

واقعاََ متحیّر و سرگشته شدم که این قوم را حق تعالی چگونه از چشمانِ ما پوشانید ؟

آن چنان پنهان شدند از چشم او / مثلِ غوطۀ ماهیان در آبِ جُو

آن قوم چنان از چشمِ دقوقی پنهان شدند که ماهی ها در آبِ جویبارها فرو می روند .

سال ها در حسرتِ ایشان بماند / عمرها در شوقِ ایشان ، اشک راند

دقوقی ، سال ها در حسرتِ آن اولیای مستور ماند و تا پایانِ عمر در اشتیاقِ ایشان اشک ریخت .

تو بگویی مردِ حق اندر نظر / کی درآرد با خدا ذکرِ بشر ؟

ممکن است تو به طریقِ اعتراض بگویی : اگر دقوقی واقعاََ مردِ حق بود . مردِ حق کی ممکن است که خدا را با ذکرِ بشر توأم سازد ؟ یعنی وقتی کسی به شناختِ حقیقی حضرتِ حق نایل می شود . چه نیازی دارد به اینکه در حسرت و اشتیاقِ آدمیان ، اشک بریزد و به دنبالِ آنان باشد ؟

خر از این می خسپد اینجا ای فلان / که بشر دیدی تو ایشان را ، نه جان

جواب مولانا : ای فلانی علّتِ اینکه خرِ اندیشه ات در فهمِ این مطلب در گِلِ عجز فرو می ماند این است که تو آنان را فقط جسم دیدی نه روح ، یعنی فقط به جنبۀ بشری و جسمانی آنان توجه داری .

کار از این ویران شده ست ای مردِ خام / که بشر دیدی مر اینها را چو عام

ای خام اندیش ، کارِ تو از اینجا خراب است که تو نیز مانندِ عوام الناس آنان را فقط یک بشرِ معمولی دیده ای . [ این بیت اشاره دارد به آیاتی نظیر آیه 7 سورۀ فرقان و آیه 6 سورۀ تغابن و آیه 12 سوره ابراهیم . در قسمتی از آیه اخیر آمده است « ( قوم کارفر به پیامبران خود گفتند ) : شما جز بشرهایی مانندِ ما نیستید که می خواهید ما را از آنچه پدرانمان پرستیدند باز دارید پس حجّتِ آشکار آورید » ]

تو همان دیدی که ابلیسِ لعین / گفت : من از آتشم ، آدم ز طین

تو همان چیزی را دیدی که ابلیس ملعون نیز وقتی آن را دید گفت : من از آتشم و آدم از گِل . [ اشاره به قسمتی از آیه 76 سورۀ ص « … ابلیس گفت : من از آدم بهترم . زیرا مرا از آتش آفریدی و او را از گِل » ]

چشمِ ابلیسانه را یک دَم ببند / چند بینی صورت ، آخِر ؟ جند ؟ چند ؟

ای صورت گرا ، یک لحظه ، چشمِ ابلیس وارِ خود را فروبند . آخر تا کی می خواهی به صورت و ظاهر توجه کنی ؟ تا کی ؟ تا کی ؟

ای دَقوقی با دو چشمِ همچو جو / هین مَبُر امید ، ایشان را بجو

ای دقوقی ( و ای دقوقی مشرب ) تو که داری با هر دو چشمت مانندِ جویبار ، سیلابِ اشک ، روان می کنی . مبتدا قطعِ امید کنی . همچنان در جستجوی اولیاء باش .

هین بجو ، که رکنِ دولت ، جُستن است / هر گشادی ، در دل اندر بستن است

بهوش باش و پیوسته به جستجویت ادامه بده که بنیادِ اساسیِ دولت و اقبالِ حقیقی ، طلب و جستجو کردن است . زیرا هر بسط و گشایشی که در قلب ایجاد می شود به دنبالِ قبض و گرفتگی است .

از همۀ کارِ جهان ، پرداخته / کو و کو می گو به جان ، چون فاخته

از همۀ امورِ دنیایی فارغ شو و با جان و دل هماننیِ فاخته ، کو ؟ کو ؟ بکن . [ مولانا ، بانگِ «کوکو» فاخته را تعبیری از طلبِ او دانسته است . یعنی کجایی ؟ کجایی ؟ خوارزمی گوید : زیرا که جُستنِ اولیاء الله ، عینِ خداپرستی است و پیروی پاکانِ درگاه ، نشانۀ ترکِ هستی ( جواهرالاسرار ، دفتر سوم ، ص 581 ) ]

نیک بنگر اندرین ای مُحتَجِب / که دعا را ، بست حق بر اَستَجِب

ای که در پردۀ غفلت پوشیده شده ای . در این خصوص ، نیک بنگر که حق تعالی اجابتِ دعا را وابسته به دعا کرده است . [ مصراع دوم اشاره است به آیه 60 سورۀ غافر ، که توضیح آن در شرح بیت 756 دفتر سوم آمده است . ]

هر که را دل پاک شد از اعتلال / آن دعااش می رود تا ذوالجلال

دلِ هر کس از بیماری های باطنی پاک شود . دعایش تا بارگاهِ حضرت ذوالجلال بالا می رود و مقبول می افتد . [ اعتلال = بیماری ، علّت ، عارضه ]

منظور بیت : اگر منظور از اعتلال را بیماری های نفسانی بدانیم . منظور بیت اینست : هر کس ، اندرون از معایب و امراضِ روحی نظیر حِقد و حسد و کین و آز پاک کند . روحش صیقل می یابد و دعای چنین کسی قطعاََ به هدف اجابت می رسد . امّا گاه ممکن است دعای چنین شخصی نیز به اجابت نرسد . چرا که اجابتِ دعا ، مرهونِ تمهیدِ علل و اسباب و اقتضای حکمت الهیه باشد . ممکن است اجابتِ این دعا ، با نظامِ جهانِ هستی سازواری نداشته باشد . و ای بسا باطناََ به اجابت برسد امّا ظاهراََ وقوعِ آن ، مستلزم وقتِ خاصی باشد . چنانکه اجابتِ دعای حضرت موسی و هارون در هلاکتِ فرعون و فرعونیان ، چهل سال طول کشید . و ممکن است عدم اجابت دعا به سبب امتحانات الهی و غیره باشد ( القبسات ، ص 459 و 460 ) امّا اگر منظور از اعتلال توجه به مطلوب و خواسته باشد و نه امرِ الهی ، دعا کننده به طور کلی دو قسم می شود : یکی آنکه دعا می کند تا به مطلوبش برسد و دیگر آنکه دعا می کند تا امر حق تعالی را امتثال کند . مسلماََ مرتبۀ شخصِ اخیر بسی والاتر از مرتبۀ آن دیگری است .

شرح و تفسیر بخش قبل                   شرح و تفسیر حکایت بعد