آگاه شدن پیغامبر از طعن ایشان بر شماتت او | شرح و تفسیر

بوی پیراهانِ یوسف را ندید / آنکه حافظ بود و ، یعقوبش کشید

برای مثال ، آن کسی که پیراهنِ یوسف (ع) را حمل می کرد . رایحۀ آن را استشمام نکرد امّا یعقوب از راهِ دور بوی آن را احساس کرد . [ به آیه 94 سورۀ یوسف رجوع شود . ]

آن شیاطین بر عَنانِ آسمان / نشنوند آن سِرِّ لوحِ غیب دان

با اینکه شیاطین بر اطراف و فرازِ آسمان ها می گردند ، با اینحال به اسرارِ لوح محفوظ نمی توانند واقف شوند . ( عِنان آسمان = قسمتی از آسمان که دیده می شود ، آنچه از آسمان به نظر آید / لوح محفوظ = شرح بیت 1064 دفتر اوّل ) [ اشاره به ایاتی نظیر آیه 18 سورۀ حِجر و آیه 20 سورۀ صافات و آیه 5 سورۀ مُلک که وقوف بر اسرارِ الهی را از شیاطین و شیطان صفتان نفی می کند . ]

آن محمّد خفته و تکیه زده / آمده سِر ، گِردِ او گَردان شده

امّا حضرت محمّد (ص) با آنکه تکیه زده و خوابیده بود . اسرارِ عالَمِ غیب پیرامونش چرخان و گردان شده بود . یعنی اسرارِ حقانی بر قلبِ مبارکِ او جاری بود .

او خورد حلوا که روزیش باز / آن نه کانگشتانِ او باشد دراز

برای مثال ، کسی حلوا می خورد که نصیبی از حلوا داشته باشد و اِلّا حلوا خوردن به داشتن انگشت های دراز نیست . [ چنانکه گفته اند :

حلوا نه آن خورد که بود دستِ او دراز / آن کس خورد که باشد مقبول کیقباد

منظور مولانا اینست : کسی می تواند حلاوتِ اسرار و حقایقِ ربّانی را بچشد که دارای ذوقِ معنوی و مواجیدِ باطنی باشد . و اِلّا با تزیّن به زیورهای ظاهری علوم و تصنّع و تکلّف نمی توان حلاوتِ اسرار را چشید . ]

نجمِ ثاقِب گشته حارِس ، دیوران / که بِهِل دزدی ، ز احمد سِر ستان

ستارۀ فروزان نگهبانی می دهد و شیاطین را می راند و می گوید : استراقِ سمع را فرو نهید و اسرارِ الهی را از حضرت احمد (ص) فرا گیرید .

نجمِ ثاقِب = به معنی ستارۀ فروزان است . زیرا « ثَقب » به معنی پاره کردن و دریدن است و گویی که ستارگان با پرتوِ ساطعِ خود، چادر سیاهِ شب را پاره می کنند . این ترکیب از آیه 3 سورۀ طارق اقتباس شده است . برخی مفسران « نجم ثاقب »  را بطور عام شاملِ همۀ ستارگان می دانند و برخی نیز آن را بر ثریّا و زُحَل انطباق داده اند ( مجمع البیان ، ج 10 ، ص 471 ) امّا از مضمونِ این بیت چنین برمی آید که منظور مولانا از آن « شِهابِ ثاقِب » است که در آیه 10 سورۀ صافّات آمده است و در آیه 18 سورۀ حِجر نیز به صورتِ « شِهاب مبین » ذکر شده است .

شِهاب = به معنی شعله ای است از آتشی فروزان و از نظر علمای نجوم ، شهاب ستاره نیست . بلکه سنگ هایی آسمانی است شبیه ستاره که وقتی در حوزۀ جاذبۀ زمین قرار می گیرند به سوی زمین جذب می شوند و بر اثرِ شدّت برخورد با جوِ زمین شعله ور می شوند . قرآن کریم در این آیات شریفه می گوید : در نظام این جهان ، شیاطین می کوشند از سطحِ طبیعی کراتِ فضایی به جهانِ ماوراء الطبیعه نفوذ کنند و از اسرارِ عالَم ملکوت دزدانه خبر به دست آرند . امّا شهاب های فروزان مانع از استراق سمع آنان می شود .

منظور بیت : مردم شیطان صفت ، هر بار که بخواهند برای اخذِ علومِ باطنی و اسرارِ غیبی به سوی آسمان معنوی روی کنند و به استراقِ سمع پردازند . با سخنان شهاب آسایِ انبیاء و اولیاء رانده می شوند و دوباره به منزلگاهِ پستِ خود تنزّل می کنند . زیرا شیطان صفتان ، معارف را برای تعالی روحی نمی خواهند . بلکه می خواهند خود را بدان زیورها آرایند تا ساده دلان را به بیراهه کشند . چنانکه مولانا گفت :

حرفِ درویشان بدزدد مردِ دُون / تا بخواند بر سلیمی زان فسون

بنابراین هر کس بخواهد بدین معارف رسد باید زانوی ارادت در مکتبِ انبیایِ عظام و اولیایِ کِرام بر زمین زند و صادقانه و مخلصانه از ینابیعِ حکمت و معرفتِ آنان سیراب شود .

ای دو دیده سویِ دُکّان از پگاه / هین به مسجد رَو ، بجُو رزقِ اِله

ای کسی که از سپیده دم ، چشمانِ خود را به سوی دکان می دوزی . بهوش باش و به سویِ مسجد برو و رزقِ خود را از معبودِ حقیقی درخواست کن . یعنی به مسبّب الاسباب متوسّل شو .

پس رسول آن گفتشان را فهم کرد / گفت : آن خنده نبودم از نبرد

پس رسول خدا (ص) به مددِ نیروی الهی ، سخنان اسیران را دریافت و فرمود : تبسّمی که من بر لب داشتم به خاطرِ پیروزی در جنگِ با شما نبود .

مُرده اند ایشان و ، پوسیدۀ فنا / مُرده کشتن نیست مَردی پیشِ ما

زیرا کافران در واقع جزو اموات بشمار می روند و در حقیقت آنان پوسیده و فانی شده اند . و مسلماََ کشتنِ مُردگان از نظر ما نشانۀ مروّت و جوانمردی نیست . [ در قرآنِ کریم و در سخنان انبیاء و اولیاء ، مُرده دلان و حق ستیزان ، مُردگانِ حقیقی معرفی شده اند . هر چند که حیاتِ بهیمی داشته باشند . و نکته دیگر آنکه کشتن ، تنها به معنی قبضِ جان از کالبدِ کسی نیست . گاه کشتن ، بدونِ انسلاخِ روح از جسم صورت می گیرد و آن وقتی است که با لبخندی طعن آمیز و اشاره ای وَهن انگیز به کسی ، ضربه ای روانی بدو وارد می سازند و متاسفانه تعداد این قبیل قتل ها و جنایت ها و زنده به گور کردن ها بی شمارست . ]

خود کی اند ایشان ؟ که مَه گردد شکاف / چونکه من پا بفشرم اندر مَصاف

این مُردگانِ متحرک دیگر کیانند ؟ در حالی که هر گاه بخواهم با ماهِ فلک مقابله کنم و در این راه ثباتِ قدم نشان دهم حتّی ماه نیز از هم شکافته می گردد . [ بنابراین غلبه بر یک مشت مُرده متحرک مرا شادمان و خندان نمی سازد . چه فتوحات و پیروزی هایی برتر از عقول بشری برای من حاصل شده است . ( مَصاف = جمع مَصَف به معنی جای ایستادن ، میدان جنگ ) [ رجوع شود به آیه 1 سورۀ قمر ]

آنگهی کآزاد بودید و مَکین / مر شما را بسته می دیدم چنین

من حتّی وقتی که ظاهراََ آزاد بودید و مکنت و قدرتی داشتید . باز همینطور شما را اسیر می دیدم . [ بر حسبِ ظاهر آزاد بودید ، چون می توانستید هر کاری که ارداه کنید انجام دهید . امّا بر حسبِ باطن اسیر بودید . زیرا زنجیر کفر و عصیان بر دست و پای روحتان بسته شده بود . ]

ای بنازیده به مُلک و خاندان / نزدِ عاقل ، اُشتری بر ناودان

ای کسی که به دارایی و ثروت و حَسَب و نَسَب تفاخر می کنی . در نزدِ عقلا حالتِ تو به شتری می مانَد که روی ناودانی سوار شده باشد . [ « شتر بر ناودان » ضرب المثلی است که صورت دیگر آن « شتر بر نردبان » است و منظور از آن رسوایی و فضاحت است . چنانکه در بیت 187 دفتر چهارم آمده است :

زیر چادر ، مَرد رسوا و عِیان / سخت پیدا چون شتر بر نردبان

بنابراین این تفاخر به اموال و اَحساب و مباهات به ثروت و مکنت ، عاقبت موجبِ رسوایی آدمی می شود زیرا ثروت و نعمتِ دنیوی دیر نمی پاید . ]

نقشِ تن را تا فتاد از بام طشت / پیشِ چشمم کُلُّ آتِِ ، آت گشت

وقتی که حقیقتِ کالبدِ جسمانی برای من مکشوف گشت یعنی همینکه دانستم جسم و جسمانیت پایدار نیست و شکوه و جلوۀ ظاهری آن نمی پاید و خلاصه همینکه از جسم متوجه روح و معنویت شدم . همۀ حوادثی را که در آینده رُخ خواهد داد با چشمان باطنم دیدم . [ « افتادن طشت از بام » کنایه از رسوا شدن و فاش شدن راز است ( امثال و حکم ، ج 2 ، ص 1069 ) مولانا از لسان مبارک حضرت ختمی مرتبت (ص) می گوید : همینکه از مرتبۀ جسم و جسمانیت سفر کردم و گام به عرصۀ الهی نهادم حوادث آینده را پیش از وقوع مشاهده کردم . چنانکه وصفِ مردانِ الهی و روشن بینان همین است . چرا که آنان از سیطرۀ حواس آزاد شده اند . در مصراع دوم ، جمله « کُلُّ آتِِ آت » یعنی هر چیز آمدنی خواهد آمد . دو فرمایش از حضرت امیر مؤمنان علی (ع) نقل شده که مضموناََ مشابهت بسیاری با جملۀ اخیر دارد . « هر آنچه انتظار وقوعش رود بیاید » و « هر آنچه آمدنی است ، قریب و نزدیک است » ( نهج البلاغه ، خطبۀ 102 ) ]

بنگرم در غوره ، مَی بینم عِیان/ بنگرم در نیست ، شَی بینم عِیان

هر گاه مثلاََ به غوره نگاه کنم . آشکارا شراب را در آن نگاه می کنم و هر گاه به نیستی بنگرم . هستی نهفته در آن را مشاهده نمایم . [ این مضمون در ابیات 178 تا 182 دفتر دوم مشروحاََ بیان شده است . ]

بنگرم سِر ، عالَمی بینم نهان / آدم و حَوّا نَرُسته از جهان

وقتی که من به جهان اسرارِ الهی می نگرم . جهانی را مشاهده می کنم که هنوز آدم و حوا بوجود نیامده اند . [ مستفاد از مضمون این خبر « روایت شده شخصی  از رسول خدا سؤال کرد : چه وقت پیامبر شدی ؟ فرمود : در زمانی که آدم میان روح و کالبد بود » ( احادیث مثنوی ، ص 102 ) به این صورت نیز نقل شده « من پیامبر بودم در حالی که آدم بین آب و گِل بود » ( شرح اسرار ، ص 254 ) ]

مر شما را وقتِ ذَرّاتِ اَلَست / دیده ام پا بسته و مَنکوس و پست

مولانا از قولِ حضرت رسول (ص) به اسیران می گوید : ای اسیران من شما را در روزِ اَلَست که به صورتِ ذره بودید ، در حالتِ اسارت و وارونگی و پستی دیده ام . [ مَنکوس = سرنگون ، وارونه / اَلَست = شرح بیت 1241 دفتر اوّل / ذَرّات اَلَست = ظاهراََ ناظر است بر روایاتی که در بیان و توضیح عالَمِ ذَر ( = عالمِ اَلَست ) رسیده است . مضمونِ کُلّی این روایات اینست : خداوند پیش از آنکه نسلِ آدم به عرصۀ ظهور رسد در جهانی به نامِ « عالَمِ ذَر » نطفۀ حضرتِ آدم را به صورتِ ذَرّاتی بیشمار تجزیه کرد و آنگاه هر یک از آن ذَرّات را بصورتِ انسانی کامل عیار بیآفرید و به همۀ آنان جان و خِرَد بخشید و سپس از آنان بر مقامِ ربوبیّت خود اقرار گرفت و بعد از آن ، دوباره آنان را به صُلبِ حضرت آدم باز گردانید . صرف نظر از مقصود این روایات باید گفت که این بحث در غالبِ تفاسیر معتبر قرآن کریم در ذیل آیه 172 سورۀ اعراف مطرح شده است . خلاصه کلام اینکه مولانا در این بیت به این مبحثِ تفسیری و روانی نظر داشته است . ]

از حُدوثِ آسمانِ بی عُمُد / آنچه دانسته بُدم افزون نشد

آنچه پیش از تکوینِ آسمان بی ستون می دانستم چیزی بر آن افزوده نشد . [ عُمُد = جمع عمود به معنی ستون ، پایه /  آسمان بی عُمُد = اشاره است به آیه 2 سورۀ رعد « خداوند برافراشت آسمان ها را بی ستونی که ببینیدش … »  و آیه 10 سورۀ لقمان « خداوند بیافرید آسمان ها را نه بر ستونی که ببینیدش … » البته نکته ظریفی که در این دو آیه نهفته است اینست که آسمان ، ستون دارد امّا نه ستونی مرئی و دیدنی . ]

من شما را سرنگون می دیده ام / پیش از آن کز آب و گِل بالیده ام

پیش از آنکه از آب و گِل نشو و نما کنم . شما را در ازل به صورتِ زبون و سرنگون دیده ام . یعنی می دیدم که باطن تان با کفر مسخ شده است .

نو ندیدم تا کنم شادی بدآن / این همی دیدم در آن اقبالِ تان

من حالتِ اسارتِ شما را به تازگی ندیده ام که از آن اظهارِ شادمانی کنم . بلکه حالتِ زبونی و حقارتِ شما را در آن زمان که در نعمت و قدرت بودید نیز می دیدم . [ بنابراین دلیلی ندارد که از حالتِ اسارتِ فعلی شما مسرور شوم ، زیرا این حالت را من از زمان های بس دور مشاهده می کرده ام . ]

بستۀ قهرِ خَفی ، و آنگه چه قهر ؟ / قند می خوردید و ، در وَی دَرج زهر

شما اسیرِ قهرِ نهانی حضرت حق شده اید ، آن هم چه قهری ؟ ظاهراََ قند می خوردید امّا در دلِ آن ، زهرِ کُشنده ای پنهان شده بود . [ دَرج = پیچیدن چیزی در چیزِ دیگر ، در اینجا یعنی آغشتن و آلودن ]

این چنین قندی پُر از زهر ، از عَدُو / خوش بنوشد ، چت حسد آید بر او ؟

اگر دشمنِ آدمی این قندِ آکنده از زهر را با خوشی و خرسندی بخورد . آیا دوباره به این دشمن حسد می ورزی ؟ [ زیرا همیشه برخورداری از نعمت و راحت است که موجبِ حسدِ این و آن می شود و اِلّا کسی که خود به خود زهرِ قَتّال می خورد ، دیگر جایی برای حسادت کسی باقی نمی ماند . بنابراین هر چند شما دنیاپرستان به ظاهر برخوردار از نعمت بودید امّا من می دانستم که شما در واقع اسیرِ نقمت و بلیید . ]

با نشاط آن زهر می کردید نوش / مرگتان خُفیه گرفته هر دو گوش

هر چند شما دنیاپرستان با شادیِ تمام ، زهرِ مادّیات و نفسانیات را می خوردید . امّا مرگ ، دو گوشِ شما را نهانی گرفته بود . [ آن زهرِ سرشته به قند را با شادی تمام تناول می کردید و به داشتنِ آن فخر می فروختید . و نمی دانستید که همین زهرِ قند ، جانِ شما را می ستاند . منظور از این « زهر آمیخته به قند » همانا شهواتِ حیوانی و امیالِ شیطانی است . ]

من نمی کردم غزا از بهرِ آن / تا ظفر یابم ، فرو گیرم جهان

جهاد و نبردِ من به خاطرِ کسبِ پیروزی و تصرّف جهان نبوده و نیست . [ چنانکه فاتحان و جهانگیران ، قصدی جز پیروزی ظاهری و توسعۀ فتوحات خود ندارند . تاریخِ فاتحانِ سفّاک و جهانگیرانِ سخت کُش و زود خشم ، مالامال از جنایات جنون آمیز است . ]

کین جهان جیفه است و مُردار و رَخیص / بر چنین مُردار ، چون باشم حریص ؟

زیرا این دنیا در مَثَل مانندِ مُردار و لاشۀ حیوانات است و اصلاََ چیز بی ارزشی است پس چگونه بر این مُردار ، حریص و آزمند باشم ؟ ( جیفه = لاشه ، مُردار بو گرفته / رَخیص = کم ارزش ، ارزان ) [ حضرت امیر مؤمنان علی (ع) می فرماید : « و دنیا خواهان بر سرِ مُرداری بویناک با هم به ستیز برخیزند » ( نهج البلاغه ، خطبۀ 151 ) و باز می فرماید : « و دنیا خواهان بر سرِ مُردارِ دنیا رسوا شوند » ( نهج البلاغه ، خطبۀ 108 ) و روایت معروفی است بدین صورت « دنیا مُرداری است و طالبانِ آن سگانند » ( شرح کبیر انقروی ، جزو سوم ، دفتر سوم ، ص 1708 ) ]

سگ نِیَم تا پرچمِ مُرده کَنَم / عیسی ام ، آیم که تا زنده ش کُنَم

من سگ نیستم که بیایم و کاکُلِ مُرده را بکنم بلکه عیسایی هستم که می آیم تا مُرده را زنده کنم . ( پَرچم = درفش ، دُمِ گاوِ کوهی ، کاکُل و زلف / پرچم مُرده کندن = کنایه از ضعیف کُشی و تعدّی به زیردست و زبون است ) [ شما که کسی نیستید که من بخواهم بر شما دستِ تعدّی بلند کنم . من به هیچکس تعدّی نمی کنم بلکه همه را حیاتِ معنوی می بخشم . ]

ز آن همی کردم صفوفِ جنگ چاک / تا رهانم مر شما را از هلاک

من از آنرو صفوفِ جنگاورانِ شما را در آوردگاه ، در هم شکستم که شما را از هلاکتِ روحی و تباهی معنوی نجات بخشم .

ز آن نمی بُرّم گلوهایِ بشر / تا مرا باشد کر و فَرّ و حَشَر

من به خاطرِ این تباهکاران را به هلاکت نمی رسانم که برای خود شکوه و جلال و سیاهی لشکری فراهم سازم . [ حَشَر = جمع انبوه ]

ز آن همی بُرّم گلویی چند ، تا / ز آن گلوها عالَمی یابد رها

بلکه بدین جهت تباهکاران را هلاک می کنم تا جانِ مردمِ جهان از تعدّی آنان در امان ماند . [ پس جنگهای رسول خدا (ص) با جنگهای فاتحانِ خونریز فرق می کند . ]

که شما پروانه وار از جهلِ خویش / پیشِ آتش می کنید این حمله کیش

زیرا شما حق ستیزان از روی جهل و غفلت مانندِ پروانه ، خود را به آتش می زنید و این حمله بر آتش را آیینِ خود ساخته اید . [ شما حق ستیزان خود را به آتش کفر و عصیان و هلاکتِ روحی می اندازید و این کار برای شما روش و آیین شده است . ]

من همی رانم شما را ، همچو مست / از در افتادن در آتش ، با دو دست

من مانند آدم های مست شما را با دو دستم از سقوط در آتش باز می دارم . [ همانطور که آدمِ مست ابایی از آتش و سایرِ خطرات ندارد من نیز با گرمی و شیفتگی ، شما را از ورود به آتش می رانم . اشاره است به مضمون حدیثی که در شرح بیت 2856 دفتر دوم آمده است . ]

آنکه خود را فتح ها پنداشتید / تخمِ منحوسیِّ خود می کاشتید

آن کارهای زشتی که فتح و ظفر می پنداشتید . در واقع با آن کارهای زشت و تباه ، بذرِ نکبت و ناخجستگی برای خود می کاشتید . [ یعنی عِناد و حق ستیزی را نوعی ظفر حساب می کردید در حالیکه با این کار بدبختی و شقاوتِ خود را پی ریزی کردید . ]

یک دگر را جِدِّ جِد می خواندید / سویِ اژدرها فَرَس می راندید

در هنگامِ درگیری ، یکدیگر را با سعی و جدیّت به سوی جنگ با حق فرا می خواندید و به سوی اژدها ، اسب خود را می راندید .

قهر می کردید و اندر عینِ قهر / خود شما مقهورِ قهرِ شیرِ دهر

با اینکه شما حق ستیزان بر ما خشم می گرفتید . امّا خودِ شما مقهورِ خشمِ شیرِ روزگار شدید . [ چون گردش چرخِ جهان به ارادۀ الهی شما را در هم کوبید . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد