دباغی در بازار عطاران از بوی مشک بیهوش شد | شرح و تفسیر

آن یکی افتاد بیهوش و خمید / چونکه در بازارِ عطّاران رسید

یک دبّاغ همینکه به بازارِ عطر فروشان وارد شد حالش بهم خورد و به خود پیچید . [ با توجه به بیت بعد ، مراد از بیهوش شدن ، همان بهم خوردن حال است . ]

بوی عطرش زد ز عطّارانِ راد / تا بگردیدش سَر و بر جا فتاد

یکی از عطّاران که جوانمرد بود برای آنکه حالِ او را بجا آورد . رفت و به سَر و روی او عطر پاشید . اکّا او به جای آنکه حالش خوب شود سرش گیج رفت و بر زمین افتاد .

همچو مُردار اوفتاد او بی خبر / نیم روز اندر میانِ رهگذر

دبّاغ مانندِ مُرده ای ، بیهوش و بی خبر نیمی از روز در محلِ گذر ، روی زمین افتاده بود .

جمع آمد خلق بر وی آن زمان / جُملگان لا حَول گو ، درمان کُنان

مردم در آن هنگام دورِ او جمع شدند و همگی لاحَول وَ لا قوة الّا بِالله می گفتند و برای درمانش تلاش می کردند .

آن یکی کف بر دلِ او می براند / وز گُلاب آن دیگری بر وَی فشاند

یکی از انها دست بر قلبِ آن دبّاغ می گذاشت و مالش می داد و دیگری گلاب به سَر و صورتش می زد که شاید حالش بهتر شود .

او نمی دانست کاندر مَرتَعه / از گُلاب آمد وَرا آن واقعه

امّا آن کسی که پیوسته گُلاب به سر و صورت او می زد نمی دانست که سببِ دگرگون شدن حالِ او همان عطریّاتِ خوشبو بوده است . [ مَرتعه = چراگاه ، منظور بازارِ عطّاران است که محلی خوشبو و دلنواز است . ]

آن یکی دستش همی مالید و سَر / و آن دگر کهگِل همی آورد تر

یکی از آنان دست و سرِ دبّاغ را می مالید و دیگری برای او کاهگِلِ تر و تازه می آورد . [ اطبای قدیم ، کاهگل را که طبیعتی سرد دارد برای دفعِ حرارت و تب بکار می بردند . ]

آن بُخور عُود و شِکَّر زد به هم / و آن دگر از پوشِشَش می کرد کم

و دیگری عود را با شِکر دود می کرد و یکی دیگر می آمد و لباس ها را از تنش خارج می کرد تا شاید حالش جا بیاید . [ در طبِ قدیم رسم بود که هر کس دچارِ غش و بیهوشی می شد عود و شِکر را در هم می آمیختند و دود می کردند . ]

و آن دگر نَبضَش ، که تا چون می جهد ؟ / و آن دگر بوی از دهانش می ستد

و یکی دیگر می آمد و نبضش را می گرفت تا ببیند چگونه می زند و آن دیگری می آمد و دهانش را بُو می کرد . [ نبض شناسی یکی از بنیادی ترین مبانی طب قدیم بشمار می آید . چرا که بسیاری از بیماری ها با گرفتن نبضِ بیمار تشخیص داده می شد . امّا امروزه این روش پسندیده ، متروک شده و جای خود را به معایناتِ بالینی و آزمایشگاهی داده است . تشخیصِ بیماری ها از راهِ گرفتنِ نبض ، نیازمند آگاهی و ممارست و مهارتِ فوق العاده است . در کتبِ طبی قدیم نقل شده است که محمد بن زکریای رازی با گرفتن نبض امراضی را تشخیص می داد که امروزه با دستگاههای پیشرفته و پیچیده نیز نمی توان آن را تشخیص داد . و طب « آیورودا » که در عصرِ حاضر انظار را به خود جلب کرده ، همان علمِ شفابخشِ باستانی هندوستان است که از هزاران سالِ پیش ، بیماری ها را از طریقِ گرفتن نبض تشخیص می داده . در کُتبِ طبی قدیم نظیر قانون و ذخیرۀ خوارزمشاهی سیّد اسماعیل جرجانی و دیگر کُتب ، فصل هایی به نبض شناسی و انواع آن اختصاص یافته است . ]

تا که مَی خورده ست و یا بَنگ و حَشیش ؟ / خلق درماندند اندر بیهُشیش

تا از طریقِ این آزمایش ها و بوی دهان دریابند که آیا او شراب خورده است و یا بَنگ و حشیش استفاده کرده است ؟ تا بدانجا که مردم از تشخیصِ علّتِ غش و بیهوشی او عاجز شدند . [ بَنگ = گردی که از کوبیدنِ برگ ها و سرشاخه های گُل دارِ شاهدانه گیرند که خاصیّتِ تخدیری دارد / حَشیش = نوعی مادۀ تخدیر کننده که از سرشاخه های گُل دارِ گیاهِ شاهدانه بدست می آید ]

پس خبر بُردند خویشان را شتاب / که فلان افتاده است آنجا خراب

وقتی که مردم دیدند نمی توانند او را بهوش آورند ، فوراََ به خویشانِ آن دبّاغ این خبر را رساندند و گفتند که فلانی در بازارِ عطر فروشان حالش بَد شده و بیهوش بر زمین افتاده است .

کس نمی داند که چون مصروع گشت / یا چه شد کو را فتاد از بام ، طشت

هیچکس نمی داند که دبّاغ چگونه غش کرد و چرا دچار بیهوشی شد و یا چه شد که ماجرای او بر سرِ زبان ها افتاد . [ مَصروع = آنکه دچار صرع و غش است / افتادن طشت از بام = ضرب المثلی است در فارسی و کنایه از رسوا شدن و آوازۀ بَد یافتن است . دبّاغ نیز در واقع مشهور شد امّا چه شهرتی ؟ ]

یک برادر داشت آن دبّاغ زَفت / گُربُز و دانا ، بیآمد زود تفت

آن دبّاغِ نیرومند و ستبر برادری داشت بس هوشیار و دانا که خود را سراسیمه به آنجا رسانید . [ گُربُز = زیرک ، دانا ، هشیار / تَفت = تند ، تیز ، با حرارت ، شتاب ]

اندکی سِرگینِ سگ در آستین / خلق را بشکافت و آمد با حَنین

 مقدار کمی مدفوعِ سگ در آستین به همراهِ خود آورد و با داد و قال ، صفِ مردم را از هم شکافت و به سویِ دبّاغِ بیهوش رفت . [ حَنین = فریاد زدن از روی اندوه و یا شادی ]

گفت : من رنجش همی دانم ز چیست / چون سبب دانی ، دوا کردن جَلی ست

برادرش گفت : من علّتِ ناراحتی او را می دانم . تو همینکه علّتِ یک بیماری را شناختی ، درمان کردنش روشن است .

چون سبب معلوم نَبوَد ، مُشکل است / دارویِ رنج و ، در آن صد مَحمِل است

امّا وقتی که علّتِ آن روشن نشده باشد ، مسلماََ دارو و درمانش نیز مشکل است و صد نوع احتمال می تواند داد . [ مَحمِل = آنچه که در آن چیزی و یا کسی را حمل کنند ]

چون بدانستی سبب را ، سهل شد / دانشِ اسباب ، دفعِ جهل شد

همینکه علّتِ بیماری را دانستی و توانستی آن را تشخیص دهی ، درمانش سهل و آسان می شود . زیرا دانشتنِ علل بیماری ، جهل و نادانی را از بین می برد .

گفت با خود : هستش اندر مغز و رَگ / تُوی بر تُو بُویِ آن سِرگینِ سگ

برادرِ دبّاغ با خود گفت : بوی تعفنِ این مدفوعِ سگ در اعماق و لابلای رَگ و مغزش نفوذ کرده است .

تا میان اندر حَدَث او تا به شب / غرقِ دبّاغی ست او روزی طلب

او هر روز از صبح تا شب برای امرارِ معاش تا کمر ، خود را غرقِ نجاست می کند و به کارِ دبّاغی پوست می پردازد .

پس چنین گفتست جالینوسِ مِه / آنچه عادت داشت بیمار ، آنش دِه

به همین خاطر است که جالینوسِ بزرگ گفته است برای درمانِ بیمار باید از چیزهایی استفاده کرد که بیمار بدان عادت کرده است . ( مِه = یزرگ ) [ نیکلسون می گوید : « آنچه عادت داشت » جملۀ قصاری است که از طبِ یونانی و عربی مبتنی بر این اصل که طبیعت ، بهترین پزشک و عادت ، طبیعت ثانوی است ( شرح مثنوی معنوی مولوی ، دفتر چهارم ، ص 1429 ) ]

کز خلافِ عادت است آن رنجِ او / پس دوایِ رنجش از معتاد ، جو

زیرا رنج و ناراحتی آن بیمار از استعمالِ چیزی که بدان عادت نداشته ، پیدا شده . پس درمانِ رنجِ او را نیز باید از چیزی بجویی که بدان اعتیاد یافته است . [ اعتیاد در واقع نوعی بیماری است زیرا اعتیاد ، طبیعتِ اوّلیه انسان را محو می کند و خود به طبیعتِ ثانویّه آدمی مبدّل می شود . هر کس به چیزی عادت داشته باشد ، نیروی خویشتن داری و صیانتِ نَفسِ خود را از دست می دهد . ]

چون جُعَل گشتست از سِرگین کشی / از گُلاب آید جُعَل را بیهُشی

آن دبّاغ از بس مدفوع حمل کرده مانندِ « سرگین گردانک » شده است و این جانور وقتی بویِ گُلاب به مشامش رسد بیهوش می شود . [ جُعَل = حشره ای سیاه شبیه سوسک که در جاهای کثیف زندگی می کند و مدفوع ذخیره می کند و از بوی خوش ، بی جان می شود و چون به زباله دانی اندازند جان می گیرد . ]

هم از آن سرگینِ سَگ دارویِ اوست / که بِدآن او را همی معتاد و خُوست

دارو و درمانِ این دبّاغ از همان مدفوع است . زیرا به بوی آن خُو گرفته و معتاد شده است .

اَلخَبیثات لِلخَبیثین را بخوان / رُو و پُشتِ این سخن را باز دان

این آیه را که می فرماید : « زنانِ پلید از آنِ مردانِ پلیدند و زنان خوب از آنِ مردانِ خوبند » را بخوان و ظاهر و باطن این کلام را درک کُن . [ مصراع اوّل اشاره است به آیه 25 سورۀ نور که توضیح آن در شرح بیت 80 دفتر دوم آمده است . در این مصراع ، مقصود اینست که هر جنسی با جنسِ خود مقترن می شود و لذا با عنبر و گلاب نباید معتاد به مدفوع را درمان کرد . مصراع دوّم اشاره به ظَهر و بطنِ قرآن دارد که توضیح آن در شرح ابیات 4244 تا 4249 دفتر سوم آمده است . ]

ناصحان او را به عَنبر یا گُلاب / می دوا سازند بهرِ فتحِ باب

آدم های خیرخواه می خواهند او را با عنبر و گلاب درمان کنند و درِ صلاح و نجات را به روی او بگشایند . [ فتح باب = گشودن در ، گشودن درِ نجات و صلاح / عنبر = ماده ای چرب و خوشبو است که از داخلِ دستگاه گوارش ماهیِ عنبر می گیرند . عنبر خالص آن است که روی آتش تماماََ بسوزد ]

مر خبیثان را نسازد طیّبات / در خور و لایق نباشد این ثِقات

ای یارانِ موردِ اعتماد ، چیزهای پاک با مزاجِ ناپاکان در نسازد و در خور و شایستۀ آنان نیست .

چون ز عِطرِ وَحی کژ گشتند و گم / بُد فَغانش که تَطیَّرنا بِکُم

مقصود اصلی حکایت از اینجا به بعد ایراد شده است : از آن رو که حق ستیزان از بویِ دلاویزِ وحی و رایحۀ جانبخشِ الهی گمراه و منحرف شدند . فریاد برداشتند که : ما به شما فالِ بَد می زنیم . [ اشاره به آیه 18 سورۀ یس « گفتند : ما به شما فال بَد زده ایم اگر بس نکنید . سنگسارتان کنیم و از ما عذابی دردناک شما را فرو گیرد » ]

رنج و بیماری ست ما را این مقال / نیست نیکو وَعطتان ما را به فال

حق ستیزان گفتند : این سخنان شما برای ما اسبابِ رنج و ناراحتی است  . زیرا ما اندرزهای شما را به فالِ بَد می گیریم .

گر بیاغازید نُصحی آشکار / ما کنیم آن دَم شما را سنگسار

اگر آشکارا به اندرز ما شروع کنید . فوراََ شما را سنگباران می کنیم . [ این بیت نیز به آیه 18 سورۀ یس اشارت دارد . ]

ما به لَغو و لَهو ، فربه گشته ایم / در نصیحت خویش را نسرشته ایم

حق ستیزان باز گفتند : ما با گفتار و کردارِ باطل و بیهوده ، نشو و نما کرده ایم و هیچ وقت طبع و خوی خود را به شنیدن اندرز عادت نداده ایم .

هست قُوتِ ما دروغ و لاف و لاغ / شورشِ معده ست ما را زین بَلاغ

غذای روحی و اخلاقی ما ، دروغ و یاوه و هزل است . و خلاصه حالمان از پیام های نصیحت گونۀ شما بهم می خورد .

رنج را صد تُو و افزون می کنید / عقل را دارو به افیُون می کنید

شما با این حرف ها بر رنجِ ما می افزایید و آن را صد برابر می کنید و می خواهید عقلِ ما را با افیون درمان کنید . یعنی سخنان شما مانندِ افیون و تریاک ، موجبِ زائل شدن قوۀ عقلانی می شود .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد