ناپسندیدن روباه گفتن خر را که راضی ام به قسمت | شرح و تفسیر

عالَمِ اسباب و ، چیزی بی سبب / می نیابد ، پس مهم باشد طلب

زیرا دنیا ، دنیای علل و اسباب است و هیچ چیز بدون سبب حاصل نمی شود . پس طلب کردن امری مهم است . یعنی هر که خواهان رزق و روزی حلال است باید به تلاش و جستجو دست زند .

وَابتَغُو مِن فَضلِ الله است امر / تا نباید غصب کردن همچو تَمر

امر شده است که رزق خداوند را طلب کنید تا لازم نیاید که همچو پلنگ روزی دیگران را غصب کنید . ( نَمر = پلنگ ) [ مصراع اوّل اشاره است به آیه 10 سورۀ جمعه « هر گاه نماز به پایان رسید در روی زمین پراکنده شوید و از دهشِ خداوند جستجو کنید . خدا را یاد کنید باشد که رستگار شوید » ]

گفت پیغمبر که : بر رزق ای فتا / در فرو بسته ست و بر در قفل ها

ای جوان ، پیامبر (ص) فرموده است : درِ روزی ، بسته شده و بر آن قفل هایی زده شده است . ( فتا = فتی ، جوان ، جوانمرد ]

جنبش و  آمد شدِ ما و اکتساب / هست مِفتاحی بر آن قفل و حجاب

تلاش و آمد و رفت و کسبِ ما کلیدِ آن قفل و درِ بسته است . [ انقروی عبارتی نقل کرده که عیناََ با مضمون دو بیت اخیر سازگار است اما مأخذی برای آن ذکر نکرده است « درِ ارزاق قفل شده است و تکاپو کلید آن است » ( شرح کبیر انقروی ، ج 13 ، ص 752 ) ]

بی کلید ، این در گشادن راه نیست / بی طلب ، نان سنّتِ اَلله نیست

بدون کلیدِ تکاپو و حرکت امکان ندارد درِ رزق گشوده شود . و شیوۀ خداوند این نیست که بدون طلب و تکاپوی بنده به او نان دهد .

جواب  گفتن خر به روباه

گفت : از ضعفِ توکّل باشد آن / ورنه بِدهد نان کسی که داد جان

خر در جواب استدلالات روباه گفت : سعی و تلاش در راهِ بدست آوردن رزق ناشی از ضعفِ توکل است . و الّا کسی که جان عطا کرده است . نان هم می دهد . [ توکل نیز مانند سایر مقامات عرفانی مراتبی دارد . عالی ترین مرتبۀ آن گسستن از اسباب و پیوستن به مسبب الاسباب است . کسی که به این مرتبه از توکل می رسد . فقط منتظر تقدیرِ الهی است و همچون مُرده ای است در دستِ غسّال . ذوالنون مصری در بیان این مرتبه از توکل می گوید « توکل عبارت است از فرو نهادن تدبیر خود و عاری شدن از تکاپو و قدرت » در مراتب پایین تر توکل جایز است که شخص در عین اعتماد به لطف و فضل الهی به اسباب نیز توجه داشته باشد . به شرط آنکه علل و اسباب را در عرضِ مشیت الهی قرار ندهد بلکه در طولِ آن قلمداد کند .

حکیم سبزواری در این باب می گوید : « توکل عبارت است از وکیل کردن خدا در همۀ امور . توکل نه بدان معنی است که کسب و کار رها شود بلکه بدین معنی است که کار نبیند و کارساز ببیند . پس نباید ترک عمل کرد بلکه باید عمل را ندید » ( شرح اسرار ، ص 385 ) ]

هر که جوید پادشاهی و ظفر / کم نیاید لقمه یی نان ای پسر

پسر جان ، هر کس خواهانِ پادشاهی و پیروزی باشد . لقمه ای نان برای او کم نمی آید . یعنی هر کس مقام قُربِ الهی و سلطنت اُخروی و معنوی را طلب کند در معاش خود نیز در نمی ماند . بلکه به قدرِ حاجت تأمین می شود . [ در آیه 2 و 3 سورۀ طلاق آمده است « … و هر که خداترس باشد . (خداوند) برای او خروجگاهی قرار می دهد و از آنجا که گمان ندارد بدو روزی دهد » ]

دام و دد ، جمله همه اَکّالِ رزق / نه پی کسب اند ، نه حمّالِ رزق

همۀ حیوانات اهلی و وحشی روزی خوارند . در حالی که اینها نه به دنبال کسب روزی اند و نه روزیِ خود را ( برای فردا ) می اندوزند . ( اَکّال = بسیار خورنده ، پُرخور / حمّال رزق = مراد کسی است که روزی خود را ذخیره می کند ) [ این بیت ناظر است به مضمون آیه 60 سورۀ عنکبوت « و چه بسیارند جنبدگانی که رزقِ خود نیندوزند . خداوند آنها و شما را روزی دهد و اوست شنوا و دانا » ]

جمله را رزّاق روزی می دهد / قسمتِ هر یک به پیشش می نهد

خداوندِ روزی دهنده ، همگان را روزی می دهد و قسمتِ هر کس را پیشش می گذارد . [ در آیه 6 سورۀ هود آمده است « و هیچ جنبده ای در زمین نیست جز آنکه تأمینِ رزقش بر عهدۀ خداوند است … » ]

رزق آید پیشِ هر که صبر جُست / رنجِ کوشش ها ز بی صبریِّ توست

هر کس صبر کند روزی اش می رسد . رنجِ تکاپوهای انسان از بی صبری او ناشی می شود . [ از حضرت علی (ع) سؤال شد : اگر درِ خانۀ کسی مسدود باشد و او در آنجا تنها بماند از کجا رزقش می رسد ؟ فرمود : « از همانجا که اجلش فرا می رسد » ]

جواب گفتن روبه به خر

گفت روبه : آن توکّل نادر است / کم کسی اندر توکّل ماهر است

روباه در جواب خر گفت : آن توکلی که تو می گویی . موردش کم پیش می آید . و کم اند کسانی که در توکل تا این درجه مهارت داشته باشند .

گِردِ نادر گشتن از نادانی است / هر کسی را کی رَهِ سلطانی است ؟

پیرامون پدیده های نادر و استثنایی گشتن ناشی از جهلِ آدمی است . برای مثال برای هر کس چگونه میسّر است که به سلطنت برسد ؟ یعنی همانطور که رسیدن به پادشاهی برای کمی از مردم پیش می آید . نیل به مقامِ شامخ توکل نیز ندرتاََ اتفاق می افتد .

چون قناعت را پیمبر گنج گفت / هر کسی را کی رسد گنجِ نهفت

چون پیامبر (ص) قناعت را «گنج» نامید . هر کسی کی می تواند به گنجِ باطنیِ قناعت دسترسی پیدا کند ؟ [ حدیثی از پیامبر (ص) منقول است که « قناعت گنجی است تمام نشدنی » ( احادیث مثنوی ، ص 22 ) این فرمایش از امیر مومنان نیز نقل شده است . ( نهج البلاغه فیض الاسلام ، حکمت 54 و 467 ) ]

حدِّ خود بشناس و بر بالا مَپَر / تا نیفتی در نشیبِ شور و شر

خلاصه اینکه حدِّ خود را بشناس و اینقدر بلند پروازی مکن . تا به حفیضِ فتنه و فساد نیفتی . ( شور و شر = فتنه و فساد ) [ مولانا از زبان روباه می گوید مقامِ عالی توکّل نصیب هر کس نمی شود زیرا این مقام با لقلقۀ لسان حاصل نگردد . بسیارند کسانی که دائماََ دَم از توکّل می زنند در حالی که عملاََ بر اسباب و ابواب چشم دوخته اند نه بر مسبب الاسباب و مُفتّح الابواب . عرفا گفته اند کسی که به مقامی از مقامات عرفانی تظاهر کند خداوند او را از آن مقام محروم سازد . پس مقام عالی توکّل خاصِ خواص است . امام محمد غزالی گوید : اجتناب از ذخیره کردن توشه فقط برای کسی رواست که به مرتبۀ عالی توکّل رسیده باشد اما افرادی که بدین ایمان نرسیده اند و می دانند که اگر ذخیره نکنند خاطرشان پریشان و دلشان مضطرب شود باید توشه ذخیره کنند زیرا فسادِ این کار از صلاحش بیشتر است ( کتاب الاربعین ، ص 237 ) ]

منظور بیت : ای خر صفت اگر حدِّ خود نشناسی و کارِ پاکان را قیاس از خود بگیری و به گزاف تکیه بر جای بزرگان بزنی خاسر و رسوا خواهی شد .

جواب گفتن خر به روباه

گفت : این معکوس می گویی ، بدان / شور و شر از طمع آید سویِ جان

خر در جواب روباه گفت : بدان که تو قضیّه را وارونه بازگو می کنی . زیرا فتنه و فساد به سبب طمع بر جانِ آدمی عارض می شود . [ امام علی (ع) به امام حسن مجتبی (ع) سفارش می کنند « مباد که شترهای طمع تو را شتابان به آبشخور تباهی درآورند » ( نهج البلاغه فیض الاسلام ، نامه 31 ) ]

از قناعت هیچ کس بی جان نشد / از حریصی هیچ کس سلطان نشد

تا به حال هیچکس از قناعت هلاک نشده است و هیچکس از روی حرص و آز پادشاه نشده است . [ در اینجا مراد از سلطان ( پادشاه ) بی نیازی و استغناست . و اِلّا همۀ شاهان و سلاطین و قدرت مداران با نزعۀ حرص و آز بر اریکۀ حکومت تکیه زده اند . ]

نان ز خوکان و سگان نَبوَد دریغ / کسبِ مردم نیست این باران و میغ

برای مثال ، نان حتّی از حیواناتی مانندِ خوک و سگ نیز دریغ نمی شود و این باران و ابر از کار و تلاش مردم پدید نیامده است . ( میغ = ابر ) [ پس کار و تلاش ، شرطِ مرزوق شدن نیست . ]

آنچنانکه عاشقی بر رزق ، زار / هست عاشق رزق هم بر رزق خوار

همانطور که تو عاشقِ خوار و زبون روزی هستی . روزی نیز عاشق خورندۀ روزی است . [ پیامبر (ص) می فرماید : « روزی از اجل بیشتر بنده را طلب می کند » ( کنز العمّال ، ص 507 ) . امام علی (ع) نیز می فرمایند : « و بدان ای پسرکم ، رزق دو نوع است . رزقی که تو آن را می طلبی و رزقی که خود ، تو را می طلبد » ( نهج البلاغۀ فیض الاسلام ، نامۀ 31 ) . مولانا در حکایت بعدی ( بخش بعدی ) سخنانی را که از زبان «خر» در بیان و تقریر توکّل گفته بسط می دهد . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد