حدیث مرا برتر از یونس فرزند متی ندانید | شرح و تفسیر

آنِ من بر چرخ و آنِ او نشیب / ز آنکه قُربِ حق بُرون است از حساب

معراجِ من با عروج به آسمان ها صورت گرفت و معراج یونس با رفتن در عمقِ آب . زیرا مقامِ قربِ الهی از حسابِ بشری برتر است . [ یونس در شکم ماهی نیز به ذکرِ حق مشغول بود . توضیح در شرح بیت 3135 دفتر دوم ]

قرب ، نه بالا ، نه پستی رفتن است / قربِ حق از حبسِ هستی رَستن است

قرب الهی به بالا رفتن و پایین آمدن نیست . زیرا خداوند در نقطۀ خاصی از جهان هستی نیست که اینگونه بدو تقرّب حاصل شود . از اینرو تقرّب بدو نیاز به سیر مکانی ندارد بلکه تقرّب به حضرت حق ، رهیدن از قید و بندهای وجودِ مجازی و نفسانی است . [ در آیاتِ شریفه قرآنی این حقیقت تصریح شده است که خداوند به هیچ جهتی مقیّد نیست . از جمله آیه 115 سورۀ بقره « خاور و باختر هستی از آنِ خداوند است پس به هر سوی رو کنید آنجاست وجه خداوند » ]

خوارزمی گوید : چون سرمایۀ بُعد و افتراق از حضرت احدیت و مقامِ اطلاق که تقیّد به قیدِ هستی و گرفتاری به حبسِ خود پرستی است از میان برخیزد و ظلماتِ شواهد و آثارِ بشریت از اشعۀ تجلّیاتِ انوار احدیت بگریزد . ملکوتِ آسمان و زمین بیامیزد … » ( جواهر الاسرار ، دفتر سوم ، ص 688 ) .

نیست را چه جایِ بالا است و زیر ؟ / نیست را نه زود و ، نه دُور است و دیر

این بیت بر دو وجه قابل حمل است .

وجه اوّل : در این وجه منظور از « نیست » هستی مطلق و بی قید و تعیّن حضرت واجب الوجود است که با این تقدیر معنی بیت اینست : در بارۀ هستی مطلق و بی تعیّنِ حضرت حق که هستِ نیست نماست ، بالا و پایین مطرح نیست . یعنی او مقیّد به جهات نیست و برای چنین وجودِ بسیطی مسئله زود و دور و دیر مطرح نیست . یعنی این وجودِ لایتناهی از قید زمان و مکان خارج است .

وجه دوم : که منظور از « نیست » را بندۀ فانی در حق و رهیده از بندِ نَفس و هوی فرض کنیم . با این تقدیر معنی بیت اینست : آن کسی که به مقامِ فنا رسیده و همۀ رسوم و آثارِ خود را در وجودِ حقیقی مستهلک کرده مسئلۀ بالا و پایین برای او مطرح نیست و نیز برای چنین بنده ای مسئله زود و دور و دیر هم مطرح نیست . زیرا این مقولات تماماََ به وچودِ مجازی بستگی دارد .

کارگاه و گنجِ حق در نیستی ست / غِرِّۀ هستی ، چه دانی نیست چیست ؟

کارگاه و گنج خانۀ حضرتِ حق در نیستی است و تویی که فریفتۀ هستی های مجازی هستی چه می دانی که نیست چیست ؟ [ کارگاه = اشاره دارد به هستی الهی که قید و تعیّنی ندارد و از اینرو هستِ نیست نماست . چنانکه گاهی مولانا با کلمۀ «عدم» ، «نیست» و «نیستی» بیان می دارد . به شرح بیت 762 دفتر دوم رجوع شود / گنج حق = اشاره دارد به ذاتِ الهی ، رجوع شود به حدیثِ کنز مخفی که توضیح آن در شرح بیت 2862 دفتر اوّل آمده است / نیستی = در مصراع اوّل اشاره است به مقامِ فنا ، یعنی از هستی های مجازی گذشتن و نفی خودبینی کردن ، رجوع شود به شرح بیت 3201 دفتر اوّل / مصراع دوم می گوید : آن که مفتونِ وجودِ مجازی و ظاهری است چه می داند که وجود حقیقی ( = نیست ، هستِ نیست نما ) و یا مقامِ فناء فی الله چه مقامِ والایی است .

منظور بیت : هر کس به مقامِ فناء برسد به حق واصل می شود و اِلّا دنیاپرستان و مفتونانِ هستی های ظاهری خبری از وجودِ حقیقی ندارند و اصلاََ نمی دانند که فناء فی الله چیست و چه کمالاتی بر آن مترتب است .

حاصلِ این اِشکست ایشان ای کیا / می نماند هیچ با اِشکستِ ما

کافران ادامه می دهند : ای بزرگمرد ، خلاصۀ کلام اینست که شکست و انهزام آن حضرت و مؤمنان هیچ شباهتی به شکست ما ندارد .

آنچنان شادند در ذُلّ و تَلَف / همچو ما در وقتِ اقبال و شَرَف

آن مؤمنان در حالتِ ذلّتِ ظاهری و خُسران و زیان همانطور شادمان اند که ما در وقتِ رسیدن به دولت و سروری شادی سر می دهیم . [ زیرا مؤمنانِ حقیقی دل به اسباب نمی بندند بلکه همیشه به مسبّب الاسباب و مفتح الابواب می اندیشند . چه در خوشی و چه در ناخوشی ، چه در سَرّاء و چه در ضَرّاء . ]

برگِ بی برگی ، همه اِقطاعِ اوست / فقر و خواریش افتخارست و عُلُوست

دست شستن از همۀ وابستگی ها و تعلّقاتِ دنیوی و نفسانی ، مِلکی است که او بخشیده است و فقر و ذلتّی که از جانبِ حضرت حق باشد مایه افتخار و سرافرازی است . رجوع شود به شرح بیت 2342 دفتر اوّل . [ برگ بی برگی =  سرمایه عدم تعلق و آزادگی از رقیّت هوی و تقلید و آویزش دل به هر چه غیر خداست ( شرح مثنوی شریف ، ج 3 ، ص 912 ) / اِقطاع = چیزی را از خود بریدن و به کسی دادن ، اصطلاحاََ به معنی بخشیدن زمینی به کسی است که از درآمدِ آن زندگی کند ، زمینی که شاهان به زیردستان خود بخشند ] ]

آن یکی گفت : ار چنان است آن ندید / چون بخندید او ، که ما را بسته دید ؟

یکی از آن اسیران گفت : اگر آن شخصیّتِ بی نظیر یعنی حضرت رسول خدا (ص) همانطور است که تو می گویی یعنی اگر او واقعاََ رحمةُ للعالمین است پس چرا وقتی ما را بسته در زنجیر اسارت دید خندید . [ ندید = همتا ، نظیر ]

چونکه او مُبدَل شده ست و شادیش / نیست زین زندان و زین آزادیش

اگر واقعاََ صفاتِ بشری او تغییر یافته و شادمانی او به خاطرِ خلاصی از زندانِ دنیا نیست و همچنین به خاطرِ آزادی و لذّاتِ این دنیا شادمانی نمی کند .

پس به قهرِ دشمنان چون شاد شد ؟ / چون ازین فتح و ظفر پُر باد شد ؟

پس چرا از غلبۀ بر دشمن خود شادمان شد ؟ و چرا از این فتح و پیروزی باد به غبغب انداخت  و مغرور شد ؟ [ تواریخ می نویسند که پیامبر (ص) به هنگامِ فتحِ مکّه و ورود بدان سرزمین هرگز قیافۀ فاتحان را به خود نگرفت و در نهایتِ تواضع وارد شد . ]

شاد شد جانش ، که بر شیرانِ نر / یافت آسان نصرت و دست و ظفر

باز آن اسیران آهسته با خود می گفتند : روح و جان او ( محمد ) شادمان است زیرا به آسانی بر شیرانِ دلاوری مانندِ ما فتح و ظفر یافت .

پس بدانستیم کو آزاد نیست / جز به دنیا دلخوش و دلشاد نیست

بنابراین بر ما معلوم شد که او نیز از قید و بندِ صفاتِ بشری و خوی و خصلتِ عامۀ مردم رها نشده است و به جز دنیا به چیز دیگری دلخوشی و شادمانی ندارد . [ پس او هم مثلِ ماست و دعاوی او بر اساسی نیست . ]

ورنه چون خندد ؟ که اهلِ آن جهان / بر بَد و نیک ند مُشفِق ، مهربان

اگر واقعاََ او نظیر و هم مرتبۀ ما نیست پس چرا بر ما که یک مشت اسیر و حقیریم خندید . در حالی که اهلِ معنویت کسانی هستند که بر مردمانِ بَد و خوب مهربان و دلسوزند .

این بِمَنگُیدند در زیر زبان / آن اسیران ، با هم اندر بحثِ آن

اسیران این حرف ها را آهسته و زیر زبانی به یکدیگر می گفتند . [ مُنگیدن = گزافه گویی ، زیر لب حرف زدن ]

تا مُوَکَّل نشنود ، بر ما جَهَد / خود سخن در گوشِ آن سلطان بَرَد

آنها به آهستگی این حرف ها می زدند تا مبادا مأموران و نگهبانان بشنوند و به آنان پرخاش کنند و این خبر را به گوشِ آن پادشاه ( پیامبر ) برسانند .

شرح و تفسیر بخش قبل                      شرح و تفسیر بخش بعد