گفتن امیران عرب به پیامبر که ما هم مثل تو امیریم | شرح و تفسیر

که تو میری ، هر یک از ما هم امیر / بخش کُن این مُلک و بخشِ خود بگیر

امیران عرب به پیامبر (ص) گفتند : تو یک امیری و ما نیز هر کدام امیری هستیم . پس این امارت را تقسیم کُن و سهمِ خود را بگیر . یعنی با ما کاری نداشته باش .

هر یکی در بخشِ خود انصاف جُو / تو ز بخشِ ما دو دستِ خود بشو

هر یک از ما باید به سهمِ خود اکتفا کند و جانبِ انصاف را رعایت نماید و تو نیز باید به سهمِ ما نظر نداشته باشی . بلکه باید از سهمِ امارتِ ما چشم پوشی کنی .

گفت : میری ، مر مرا حق داده است / سَروریّ و امرِ مطلق داده است

پیامبر (ص) فرمود : این امارت را خداوند به من عطا کرده است و ریاست و امارت مطلق به من تفویض نموده است .

کین قِرانِ احمد است و دَورِ او / هین بگیرید امرِ او را اِتَّقُوا

این زمان ، زمانِ پُر سعادت احمد (ص) و عهدِ اوست . بهوش باشید و از فرمان او پیروی کنید و از نافرمانی او بترسید .

قوم گفتندش که : ما هم ز آن قضا / حاکمیم و داد امیری مان خدا

امیران عرب به آن حضرت گفتند : ما نیز به حکمِ الهی حکومتی داریم و خداوند به ما امارت بخشیده است .

گفت : لیکن مَر مَرا حق مُلک داد / مر شما را عاریه ، از بهرِ زاد

پیامبر (ص) فرمود : امّا خداوند سلطنت و مُلکِ حقیقی به من عطا کرده است در حالیکه به شما حکومتِ عاریتی داده است تا امور زندگانی خود را بگذرانید .

میریِ من تا قیامت باقی است / میریِ عاریتی خواهد شکست

امارت من تا روزِ رستاخیز برقرار است در حالی که امارتِ عاریتی متلاشی خواهد شد . [ مُلک و ملکوت به حضرت حق تعلّق دارد و هر ملکیّتی که آدمی به خود اِسناد می دهد . اعتباری و تَبَعی است . اگر می گوید : من سلطانم ، این شأن موقتی و محدود است و دیری نپاید که طومارش درنوردیده گردد . ]

قوم گفتند : ای امیر افزون مگو / چیست حجّت بر فزون جوییِّ تو ؟

امیران عرب به آن حضرت گفتند : ای فرمانروا ، حرفِ زیادی نزن . به چه دلیل بیش از ما حکومت و امارت می خواهی ؟

در زمان ، ابری برآمد ز اَمرِ مُر / سیل آمد ، گشت آن اطراف پُر

در همین لحظه بود که به امرِ قاطعِ الهی ، ابری بر آسمان نمایان شد و بر اثرِ بارانِ عظیم ، سیلی به راه افتاد و آب همه جا را فرا گرفت . [ امرِ مُر = حکم تلخ و دشوار ، حکم قطعی و لازم الاجرا ]

رُو به شهر آورد سیلِ بَس مَهیب / اهلِ شهر افغان کُنان ، جمله رَعیب

سیلی بسیار هولناک به سویِ شهر سرازیر شد و ساکنان شهر به وحشت افتادند و شیون و فریاد می کردند . [ رَعیب = در اینجا به معنی مرعوب است ، ترسیده ، به وحشت افتاده ]

گفت پیغمبر که وقتِ امتحان / آمد اکنون ، تا گمان گردد عیان

پیامبر (ص) فرمود : اینک هنگامِ امتحان فرا رسیده تا گمان آشکار گردد . [ تا مطلبی که نهان بود ظاهر و آشکار گردد و شبهه ای که در خصوص سلطنت و حکومت عاریتی دارید دفع شود ( شرح کبیر انقروی ، ج 11 ، ص 891 ) ]

هر امیری نیزۀ خود درفگند / تا شود در امتحان آن ، سیل بند

هر یک از امیرانِ عرب ، نیزۀ خود را به درونِ آب انداخت تا سیل بند آید . [ گویا آن امیران خود را متصرّفِ در طبیعت می دانستند و مدعی داشتن نفوذِ جادویی بودند و می پنداشتند که با این نفوذ می توانند سیل را مهار کنند . ]

پس قَضیب انداخت در وَی مصطفی / آن قضیبِ معجزِ فرمانروا

محمّد مصطفی (ص) نیز شاخه ای به درونِ آب انداخت . همان شاخه ای که معجزه گر و حاکم بود . [ قَضیب = شاخۀ جدا شده ، شاخۀ بریده شده ، شمشیر بُرّا ]

نیزه ها را همچو خاشاکی رُبود / آبِ تیزِ سیلِ پُر جوشِ عَنود

سیلاب تند و خروشان و سرسخت ، نیزۀ امیران را مانندِ خس و خاشاکی رُبود و با خود بُرد .

نیزه ها گُم گشت جمله و آن قضیب / بر سرِ آب ایستاده چون رقیب

همۀ نیزه ها ناپدید شد . امّا آن شاخه که گویی رقیبِ همۀ آن نیزه ها بود روی آب ایستاد . [ انقروی «رقیب» را نگهبان و محافظ معنی کرده و می گوید : همانطور که یک آدمِ ذیروحِ عاقل ، بر سرِ آب می ایستد و مواظب جریان آب می شود که آن را به نحوی مهار کند . آن شاخه نیز بر روی آب ایستاده بود تا آب را مسدود سازد . ]

ز اهتمامِ آن قضیب آن سیلِ زَفت / رُو بگردانید و ، آن سیلاب رفت

به همّت و مددِ آن شاخه ، سیلِ عظیم و نیرومند از شهر روی برگردانید . [ و به سوی هامون و دریا سرازیر شد . ]

چون بدیدند از وی آن امرِ عظیم / پس مُقر گشتند آن میران ز بیم

همینکه امیرانِ عرب آن کارِ بزرگ را از محمّد (ص) مشاهده کردند . از ترس ، به حقانیّتِ او اعتراف کردند . [ انبیای عظام به اذن و مشیّتِ الهی ، دارای قدرتِ تصرّف در جهان اند که این را به لسانِ شرع «معجزه» گویند . ]

جز سه کس که حِقدِ ایشان چیره بود / ساحرش گفتند و کاهن از جُحود

تنها سه نفر به علّتِ آنکه مقهورِ کینه و حسد بودند از روی حق ستیزی و لجاجت ، او را جادوگر خواندند . [ به گواهی قرآن کریم بسیاری از معاندان و بدخواهان ، حضرت محمّد (ص) و سایر انبیاء را «ساحر» می خواندند . ]

مُلکِ بَربسته چنان باشد ضعیف / مُلکِ بر رُسته چنین باشد شریف

حکومت و سلطنت غیر اصیل آنگونه ناتوان است . و حکومت و سلطنتِ اصیل ، اینگونه شریف و ارجمند . [ بَر بسته = در اینجا به معنی ساختگی و غیر اصیل / بَر رُسته = اصیل و حقیقی ]

نیزه ها را گر ندیدی با قضیب / نامشان بین ، نامِ او بین ، ای نجیب

ای پاک نژاد ، اگر نیزه های امیران و شاخۀ پیامبر (ص) را ندیدی . دستِ کم نامِ امیران عرب را ببین و نامِ آن حضرت را نیز ببین .

نامشان را سیلِ تیزِ مرگ بُرد / نامِ او و دولت تیزش نمُرد

نام و آوازۀ آن امیرانِ عرب را سیلابِ تندِ مرگ رُبود و با خود برد . امّا نامِ محمّد (ص) و حکومتِ نیرومند و معنوی او همواره زنده است .

پنج نوبت می زنندش بر دَوام / همچنین هر روز تا روزِ قیام

همواره هر روز تا قیامِ قیامت پنج بار به نامش کوس و نقّاره می زنند . [ نوبت = در دوران قدیم به هنگام پنج وقتِ نماز بر سر درِ سرای شاهان ، کوس و نقاره می زدند تا اقتدار و استقلالِ سلطنت شاه را اعلام کنند و آن را نوبت می گفتند . در اینجا منظور از نوبت ، اذانِ موذنان است که هر شبانه روز ، پنج مرتبه بر مأذنه ها نام شریفِ آن حضرت را یاد می کنند . رجوع شود به شرح بیت 2142 دفتر اوّل . ]

گر تو را عقل ست ، کردم لطف ها / ور خری ، آورده ام خر را عصا

مولانا دوباره به نقل حکایت موسی و فرعون بازمی گردد و از قولِ موسی (ع) به فرعون می گوید : اگر عقل و شعور داری من لطف های بسیاری به تو کرده ام . و اگر خری ، برای تو چوبدستی آورده ام . [ در ضرب المثل آمده است « مردم ، بندۀ چوبدستی اند » . یعنی فرومایگان تابعِ دلیل و منطق نیستند . بلکه بنده و مطیعِ ضرب چماق اند . موسی به آن همه دلیل و برهانِ قاطعِ موسی (ع) اعتنا نکرد تا اینکه عصای معجزنمای موسی وی را ذلیل و خوار رد . ]

آنچنان زین آخُرت بیرون کنم / کز عصا گوش و سَرَت پُر خون کنم

از آخورِ دنیا با خواری و زاری بیرونت می کنم همچنانکه با ضرباتِ این عصا ، سَر و گوشت را غرقِ خون می کنم .

اندرین آخُر خران و مردمان / می نیابند از جفایِ تو امان

در آخورِ دنیا خرها و مردم از دستِ ستمِ تو ایمن نیستند . [ مراد از «خران» ، اهل نَفس و مراد از «مردمان» ، اهلِ تقوی است . یعنی ستمِ فرعون عمومیّت داشت . هم صالحان را می آزرد و هم طالحان را . بنا به فحوای آیه 25 سورۀ انفال ، فتنه و مصائبِ اجتماعی ، عام است و تر و خشک و عام و خاص را می سوزاند . ]

نک عصا آورده ام بهرِ ادب / هر خری را کو نباشد مُستَحَب

اینک برای تأدیبِ هر انسان خر صفتی که ادب را رعایت نمی کند و رفتار ناپسندی مرتکب می شود که انسان ها دوست ندارند عصا آورده ام . [ مُستَحَب = لفظاََ به معنی دوست داشته شده است . امّا در اینجا به معنی شخص مؤدب و نیک کردار است زیرا که هر شخصِ مؤدبی مورد علاقه و دوستی دیگران است . ]

اژدهایی می شود در قهرِ تو / کاژدهایی گشته یی در فعل و خُو

این عصا برای مقهور کردن تو به اژدهایی تبدیل می شود زیرا تو از حیثِ عمل و خُلقیّات ، اژدهایی بزرگ شده ای .

اژدهای کوهیی تو بی امان / لیک بنگر اژدهایِ آسمان

تو ای فرعون مانندِ اژدهای کوهستانی که به هیچ کس امان نمی دهد و نابودش می کند . امّا نگاه کن به اژدهای آسمان . یعنی به اژدهای الهی بنگر .

این عصا از دوزخ آمد چاشنی / که هَلا بگریز اندر روشنی

این عصا نمونه ای از دوزخ است و به تو می گوید : بهوش باش و از تاریکی کفر و نفسانیّات به روشنی ایمان و تقوی بگزیز .

ور نه ، دَر مانی تو در دندانِ من / مَخلَصت نَبوَد ز دربَندانِ من

واِلّا در لابلای دندانِ های من گیر خواهی کرد و از زندانِ من رهایی نخواهی یافت . [ دربندان = عمل بستن در ، در محاصره ماندن ]

این عصایی بود ، این دَم اژدهاست / تا نگویی دوزخِ یزدان کجاست

این چوبی که در دستِ من است قبلاََ چوب و عصایی بیش نبود . امّا اینک اژدهاست تا این حرف را نزنی که دوزخِ الهی کجاست . [ منکران قیامت و عذابِ جهنم بر سبیل انکار و تمسخر گویند : پس کو این عذاب ؟ چنانکه در آیه 47 سورۀ حج آمده است : « و (کافران) به شتاب خواهند از تو عذاب … » امّا باید بدانی که عذاب های دنیوی تنها سایه و نمونه ای ناچیز از عذابِ آخرت است . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد