شرح و تفسیر غزل شماره 93 دیوان سعدی شیرازی

دریای عشق را به حقیقت کنار نیست / ور هست ، پیش اهل حقیقت کنار اوست

عشق مانند دریایی بی کران است ، چنانچه بتوان بر آن ساحلی تصوّر کرد ، این ساحل در نظر حقیقت بینان در کنار محبوب است . [ کنار = ساحل / اهل حقیقت = اهل معرفت ، عارفان ]

در عهد لیلی این همه مجنون نبوده اند / وِاین فتنه برنخاست که در روزگار اوست

در روزگار لیلی شیفته گانی که بدو عشق ورزند زیاد نبودند و چنین آشوبی که در روزگار یار ما بر پا شده ، در عهد لیلی وجود نداشته است . [ عهد = زمان ، روزگار / فتنه = آشوب و غوغا ]

_ لیلی و مجنون = لیلی ، دختر مهدی بن سعد یا مهدی بن ربیعه بود که مجنون بن قیس بن ملوّح عاشق او شد و در عشق او سر به بیابانها نهاد و در فراق معشوقه شعرها گفت و خاک ها بر سر ریخت . در ادب عرفانی فارسی ، لیلی مظهر عشق ربّانی و الوهیت و مجنون مظهر روحِ ناآرامِ بشری که بر اثر دردها و رنج ها ی جانکاه ، دیوانه شده و در صحرای جنون و دلدادگی سرگردان است و در جستجویِ وصالِ حق به وادی عشق درافتاده و می خواهد به مقامِ قربِ حضرتِ لایزال واصل شود اما بدین مقام نمی رسد ، مگر آن روزی که از قفسِ تن رها شود . از داستان عشقِ لیلی و مجنون شاید بیش از هر داستانِ عشقی دیگری در ادب فارسی سخن گفته شده است . ادب غنایی فارسی و ترکی مملوّ است از داستان این دو دلداده که سرآغاز آن تقریباََ از « لیلی و مجنونِ نظامی گنجوی » است . این اثر بعدها موردِ توجه و تقلید شعرای متعدد قرار گرفته است . ( فرهنگ اساطیر )

صاحب دلی نماند در این فصل نوبهار / الّا که عاشق گل و مجروح خار اوست

در این دورۀ آغاز بهار هیچ عارفی یافت نمی شود که شیفتۀ گل روی محبوب و آزردۀ خار دوری او نباشد . [ صاحب دل = کنایه از بینا و آگاه ]

دانی کدام خاک بر او رشک می بَرم ؟ / آن خاک  نیکبخت که در رهگذار اوست

آیا می دانی که به کدام خاک حسادت می ورزم ؟ آن خاک نیکبختی که یار بر آن گام می نهد و از روی آن عبور می کند . [ رشک = حسد / رهگذار = راه عبور ]

باور مکن که صورت او عقل من ببُرد / عقل من آن ببُرد که صورت نگار اوست

باور مکن که چهرۀ او دل از من ربوده و عقل مرا زایل کرده است . بلکه آن کسی که چنین صورتی را نقش کرد و آفرید ، عقل از من ربوده است . [ صورت نگار = نقاش و صورتگر ، کنایه از خداوند است ، در آیه 24 سورۀ حشر ، به مُصوّر بودن خداوند اشاره شده است . ]

گر دیگران به منظر زیبا نظر کنند / ما را نظر به قدرت پروردگار اوست

اگر کسانی به چهرۀ زیبای یار نظر می افکنند ، نظر و توجّه ما به توانایی کسی است که پرورندۀ اوست . [ منظر = نظرگاه ، چهره و رو / نظر = نگاه ]

اینم قبول بس که ببینم در آستان / تا نسبتم کنند که خدمتگزار اوست

برای پذیرفته شدنم همین کافی است که بر درگاه یار جان دهم تا مرا جزو خدمتگزاران او منظور نمایند . [ آستان = درگاه و پیشگاه / نسبت کردن = نسبت دادن ]

بر جَور و بی مرادی و درویشی و هلاک / آن را که صبر نیست ، محبّت نه کار اوست

کسی که بر ستم و ناکامی و فقر و نابودی در راه عشق شکیبا نباشد . عشق ورزی کار او نیست . [ درویشی = فقر و تنگدستی ]

سعدی ، رضای دوست طلب کن نه خطّ خویش / عبد ، آن کند که رای خداوندگار اوست

ای سعدی ، خشنودی دوست را آرزو کن نه لذّت جویی خود را . برای آن که بنده کاری را انجام می دهد که تدبیر صاحب اوست . [ رضا = رضایت و خشنودی / حظّ = نصیب و بهره / رای = خواست و تدبیر ]

شرح و تفسیر غزل 92                     شرح و تفسیر غزل 94