مستجاب شدن دعای پادشاه در خلاص پسرش از جادو | شرح و تفسیر

کان عَجوزه بود اندر جادوی / بی نظیر و ایمن از مِثل و دُوی

زیرا که آن پیر زن در امرِ جادوگری بی نظیر بود و در این کار ، مِثل و ثانی نداشت . [ چنانکه با مهارت ، عقلِ آن جوان را ربود . ]

دست بر بالایِ دست است ای فَتا / در فن و در زُور ، تا ذاتِ خدا

ای جوان در هر فن و قدرت و کاری دست بالای دست بسیار است تا اینکه بالاخره ذاتِ الهی از همه بالاتر است . [ در قسمتی از آیه 76 سورۀ یوسف آمده « … و بالای هر صاحب دانشی ، دانایی است » و نیز در آیه 18 سورۀ انعام آمده است « و اوست چیره بر بندگان ، و اوست فرزانۀ آگاه » ]

منتهایِ دست ها ، دستِ خداست / بحر ، بی شک منتهایِ سیل هاست

بالاترین دست ها ، دستِ خداست چنانکه مثلاََ بدون شک دریا جایی است که همۀ سیلاب ها بدانجا ختم می شود . [ مصراع اوّل اشاره است به آیه 10 سورۀ فتح « آنان که با تو بیعت کنند . در حقیقت با خدا بیعت کنند . قدرت و نصرت خدا برتر از قدرت و نصرت آنان است . هر که پیمان گُسلد . زیان آن بر او باشد و هر که زنهارِ خود با خدا نگه دارد . خدا پاداشی بیکران بدو ارزانی دارد » ]

هم ازو گیرند مایه ابرها / هم بدو باشد نهایت سیل را

هم ابرها از دریا مایه می گیرند و هم سیلاب ها به دریا منتهی می شوند .

گفت شاهش کین پسر از دست رفت / گفت اینک آمدم درمانِ زَفت

شاه به آن جادوگر چیره دستی که تازه از راه رسیده بود گفت : این پسر در اثرِ مسحور شدن دارد از دستم می رود . ساحر ماهر گفت : خیالت راحت باشد که اکنون من آمده ام . و منم درمان کنندۀ قوی دست . [ درمان زَفت = در لغت یعنی درمانِ بزرگ و مهم . بهتر است که آن را صفت بدانیم به معنی درمان کنندۀ بزرگ و مؤثر . ]

نیست همتا زال را زین ساحران / جز منِ داهی رسیده ز آن کران

این پیرِ زن جادوگر در میان جادوگران نظیر و مانندی ندارد . بجز من که شخصی زیرک و هوشمندم و از جانبِ حق آمده ام . ( زال = پیرِ سفید موی / داهی = زیرک ، باهوش / کران = ساحل ، کرانه ، کناره / زآن کران = از آن کرانه ، که منظور از جانبِ حضرتِ حق است . ) [  اگر کسی سِحر را برای شرارت بیاموزد حرام است . امّا اگر سِحر را برای ابطالِ سِحر بیاموزد کاری خدا پسندانه کرده است . چنانکه در آیه 102 سورۀ بقره آمده است که هاروت و ماروت برایِ دفعِ سِحرِ ساحران ، قواعد این فن را به مردم می آموختند و بدینسان بساطِ ساحران را از رونق افکندند . ]

چون کفِ موسی ، به امرِ کردگار / نَک برآرَم من ز سِحرِ او دَمار

اینک من به فرمانِ خداوند مانندِ دستِ حضرت موسی (ع) ، دمار از سِحرش درمی آورم . یعنی سِحرِ او را از ریشه و پایه ویران می کنم .

که مرا این علم آمد ز آن طرف / نه ز شاگردیِّ سِحرِ مُستَخَف

زیرا دانش ساحریِ من از راهِ شاگردی کردن سِحرهای حقیر و خوار کسب نشده . بلکه این دانش را از عالَمِ غیب فرا گرفته ام . ( مُستَخَف = حقیر و خوار شده ) [ لازم است در این بیت سِحر را به «ساحر» تأویل کنیم . یعنی من دانشِ ساحری را نزدِ ساحرانِ بیمقدار نیاموخته ام . ]

آمدم تا برگُشایم سِحرِ او / تا نمانَد شاهزاده زردرُو

من به اینجا آمده ام که طلسمِ او را بگشایم و سِحرِ او را باطل کنم . تا شاهزاده پژمرده و زرد رخسار نمانَد .

سویِ گورستان برو وقتِ سَحور / پهلویِ دیوار هست اِسپیدگور

سحرگاه به سویِ گورستان برو . در کنارِ دیوارِ آن یک قبر سفید است .

سویِ قبله باز کاو آن جای را / تا ببینی قدرت و صُنعِ خدا

آن قبر را در جهتِ قبله بشکاف و حفر کن و جلو برو . تا آثارِ قدرت و صنعتِ الهی را مشاهده کنی .

بس درازست این حکایت ، تو ملول / زُبده را گویم ، رها کردم فُضول

این حکایت خیلی طولانی است و تو نیز دلتنگ و ملولی . بنابراین خلاصه قصّه را بازگو می کنم و حواشی و زوائدِ آن را حذف می کنم .

آن گِره هایِ گران را برگشاد / پس ز مِحنَت پورِ شَه را راه داد

شاه طبقِ دستورِ آن مردِ ربّانی به سویِ آن گورستان رفت و قبرِ سفید را به همان ترتیب که سفارش کرده بود کاوید و ریسمانی را که آن زنِ ساحره بدان گره زده بود پیدا کرد و سپس همۀ آن گره های محکم را گشود و شاهزاده را از رنج و بلا رهایی داد . [ در فنِ ساحری گره بستن به نخ و ریسمان و دمیدن بر آن رایج است . چنانکه غالب مفسرانِ قرآن کریم در ذیلِ آیه 4 سورۀ فَلَق بدین موضوع پرداخته اند . ]

آن پسر با خویش آمد ، شد دوان / سویِ تختِ شاه با صد امتحان

آن پسر ، یعنی شاهزاده به خود آمد و با سختی فراوان به سویِ تختِ شاه دوید . [ امتحان = در اینجا به معنی محنت و بلیّه است / صد امتحان = منظور اینست که آن شاهزاده پس از تحملِ آن همه رنج و بلایی که زنِ ساحره بر سرش آورده بود اینک به سوی تخت شاه دوید . اکبرآبادی می گوید : می توانیم «شاه» را به « با صد امتحان » اضافه کنیم در اینصورت معنی مصراع دوم بیت اینست : شاهزاده به سویِ شاهی رفت که آنهمه محنت و بلا تحمل کرده بود ( شرح مثنوی ولی محمّد اکبرآبادی ، دفتر چهارم ، ص 142 ) ]

سَجده کرد و بر زمین می زد ذَقَن / در بغل کرده پسر تیغ و کفن

شاهزاده در حالی که شمشیر و کفنی زیرِ بغل داشت . سجدۀ شُکری کرد و چانه و رُخسار بر خاک مالید . [ ذَقَن = چانه / تیغ و کفن همراه داشتن = کنایه از مبالغه در عذر خواهی و پوزش است ، شرح بیت 2413 دفتر اوّل ) ]

شاه آیین بست و ، اهلِ شهر شاد / و آن عروسِ ناامیدِ بی مُراد

به دستور شاه همه جا را آیین بستند و مردم شهر جملگی شادمان بودند و آن نوعروس ناکام و ناامید نیز شادمان شد . [ آیین بستن = آذین بستن شهر هنگام برپایی جشن و سرور یا آمدنِ بزرگی ]

عالَم از سَر زنده گشت و پُر فُروز / ای عجب آن روز ، روز ، امروز ، روز

جهان ، حیاتِ دوباره یافت و سراسر نور و نشاط شد . شگفتا که آن روزهای محنت و اندوه ، روزی بود . امروز نیز روزی است . [ روزِ سختی و محنت با روزِ شادی و سرور خیلی تفاوت دارد . ]

یک عروسی کرد شاه او را چنان / که جُلابِ قند بُد ، پیشِ سگان

شاه از فرطِ شادی و سرور ، چنان جشنِ مفصّلی گرفت که از وفورِ نعمت حتّی به سگ ها نیز شربت گُلاب می دادند .

جادوی کمپیر از غُصّه بِمُرد / روی و خویِ زشت ، فا مالِک سپُرد

پیر زنِ جادوگر از شدّتِ غصّه مُرد و صورت و سیرتِ زشتِ خود را به مالکِ دوزخ سپرد . [ فا = در اینجا به معنی «به» است ]

شاهزاده در تعجّب مانده بود / کز من او عقل و نظر چون در ربود ؟

شاهزاده دچارِ شگفتی شده بود و با خود می گفت : آخر چگونه آن پیر زن عقل مرا ربود ؟

نوعروسی دید همچون ماهِ حُسن / که همی زد بر ملیحان راهِ حُسن

شاهزاده وقتی سرِ عقل آمد نو عروسی بغایت زیبا دید که زیبایی اش مانندِ زیبایی ماه بود . و جمالِ او همۀ زیبا رویان نمکین را تحت الشعاع قرار داده بود . [ مَلیح = نمکین ، زیبارو ]

گشت بی هوش و به رو اندر فتاد / تا سه روز از جسمِ وی گم شد فُؤاد

همینکه شاهزاده جمالِ بی مثالِ نوعروس را دید دچهرِ بی هوشی شد و با صورت بر زمین افتاد و تا سه روز روح از جسمش جدا شد . [ فُؤاد = شرح بیت 3057 دفتر چهارم ]

سه شبانروز او ز خود بیهوش گشت / تا که خلق از غَشیِ او پُر جوش گشت

شاهزاده سه شبانه روز از خود بی خود شد تا اینکه مردم از بیهوشی او به جُنب و جوش درآمدند . یعنی نگران و ناراحت شدند . [ غَشی = بیهوشی ، در فارسی بدان غَش گویند . ]

از گُلاب و از عِلاج آمد به خَود / اندک اندک فهم گشتش نیک و بَد

مردم به درمانِ شاهزاده پرداختند و بالاخره با گُلاب و داروهای دیگر بهوش آمد و کم کم به خود آمد و توانست خوب و بَد را تشخیص دهد . یعنی هوش و حواسش جمع شد و توانست امور را از هم بازشناسد .

بعدِ سالی گفت شاهش در سخن / کای پسر یاد آر از آن یارِ کهن

پس از سپری شدنِ یکسال ، شاه در اثنای صحبت با پسرش به طریقِ طنز و مزاح گفت : پسر جان از آن یارِ قدیمی خود هم یادی کن . یعنی از آن ساحره عجوزه هم یادی کن و این تذکار البته سودمند است .

یاد آور زآن ضجیع و زآن فِراش / تا بدین حد بی وفا و مُر مباش

همبستر و همسر پیشین خود را یاد کن یعنی آن عجوزۀ ملعونه را یاد آور . اینقدر بی وفا و بَد اخلاق نباش . [ ضَجیع = همبستر ، همخواب / فِراش = همسر ، معانی دیگری هم دارد امّا مناسب ترین معنی همین است / مُر = تلخ ]

گفت رَو ، من یافتم دارُالسّرور / وا رهیدم از چَهِ دارُالفُرور

شاهزاده گفت : برو که من سرای شادی را یافته ام و از چاه فریب رهیده ام . ( دارُرالسرور = خانۀ شادی / دارُالغُرور = خانۀ غرو ) [ من از فریبِ دنیای دون رها شده ام و به سرای شادی اُخروی و سرورِ روحانی رسیده ام . ]

همچنان باشد ، چو مؤمن راه یافت / سویِ نورِ حق ، ز ظلمت روی تافت

همینطور است وقتی که مؤمن به نورِ حق راه یابد ، از تاریکی رُخ برمی تابد . [ هر گاه نورِ حق بر مؤمن منکشف شود . او از ظلمت نَفس و هوی می گُریزد . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد