غزل شماره 76 دیوان خواجه حافظ شیرازی | شرح و تفسیر

عدو چو تیغ کشد من سپر بیندازم / که تیغ ما بجز از ناله ای و آهی نیست

دشمن وقتی برای جنگ با ما شمشیر بکشد ، ما سپر می اندازیم یعنی ترکِ جنگ می کنیم و منقاد می شویم و عداوت نمی کنیم زیرا ما تیغی به جز آه و ناله نداریم . خلاصه ما از ضعفاییم و آلتِ حرب مان آه و ناله است . [ سپر بیندازیم = مراد ترک جنگ است ]

چرا ز کوی خرابات روی برتابم / کزین بِه ام به جهان هیچ رسم و راهی نیست

برای چه از کوی میخانه روی برتابم ؟ یعنی از آن روی برنمی گردانم . زیرا در دنیا از این بهتر برایم روی و راهی نیست . یعنی برای من راهی بهتر و تازه تر از راهِ میخانه نیست .

زمانه گر بزند آتشم به خرمنِ عُمر / بگو بسوز که بر من به برگِ کاهی نیست

زمانه اگر به خرمنِ عُمرم آتش بزند و بسوزاند . به زمانه بگو بسوزان خرمن عُمرِ مرا و یا به خرمنِ عُمرم بگو بسوز که در نزدِ من خرمنِ عُمرم به اندازۀ پرِ کاهی ارزش ندارد . یعنی هیچ اعتبار ندارد . مراد از آتش زدن به عُمر ، هلاک نمودن است .

غُلامِ نرگسِ جماشِ آن سهی سروم / که از شراب غرورش به کس نگاهی نیست

غلامِ چشمان طنّازِ آن سهی قدم ، یعنی جانانی که دارای قد و بالای موزون و متناسب است و از شرابِ غرور به کسی التفاتی ندارد و نظر نمی کند . یعنی غرورِ حُسن نانع توجه کردن او است به کسی . [ جماش = طنّاز و با گوشۀ چشم نگریست ]

مباش در پی آزار و هر چه خواهی کن / که در شریعتِ ما غیر از این گناهی نیست

فقط در پی آزار مباش و باقی هر چه خواهی بکن . زیرا در شریعت مت غیر از این گناهی نیست یعنی گناهی بزرگتر از این نیست . غرض نفی عظمت است نه نفی ذاتِ گناه و مراد از عبارت « هرچه خواهی کن » امر و اجازه نیست . بلکه منظور اینست که نسبت به این گناه ، سایر گناهان گویا که گناه نیست . خلاصه امر بر اجتناب از دل آزاری است .

عنان کشیده رُو ای پادشاهِ کشورِ حُسن / که نیست بر سرِ راهی که دادخواهی نیست

ای پادشاهِ سرزمین زیبایی ، عنان کشیده رُو یعنی در حالی که افسارِ اسب را تنگ می کشی حرکت کن . زیرا سرِ راهی نیست که در آن متظلمی نباشد و دادخواهی نکند . حاصل کلام اینکه : آهسته رُو زیرا شاکی زیاد است ، آهسته رُو تا به شکایت همه گوش کنی و ترتیبِ اثر دهی . [ دادخواه = کسی که خواهان عدل است ، متظلم و کسی که شکایت می کند ]

چنین که از همه سو دامِ راه می بینم / به از حمایتِ زلفش مرا پناهی نیست

اینطور که می بینم از هر طرف دامی بر سرِ راهم قرار گرفته . یعنی قیود دنیا از هر جانب مرا احاطه کرده است و غیر از حمایت زلفِ آن جانان پناهگاهی ندارم . یعنی تنها زلفِ او است که مرا از قیودِ دنیا خلاص می کند . خلاصه تا به دامِ زلفِ او گرفتار نشوم از دام های دیگر مصون نمی مانم . [ سو = جانب / حمایت = حفظ و صیانت ]

خزینۀ دلِ حافظ به زلف و خال مده / که کارهای چنین حدّ هر سیاهی نیست

خطاب به جانان می فرماید : خزینۀ دلِ حافظ را به زلف و خالت مده . یعنی تو که دلِ حافظ را گرفته ای پس پیشِ خودت بماند و به این سیاهان مسپار ، زیرا این قبیل کارها یعنی رعایت و صیانت دل ، کارِ هر سیاه نیست . خلاصه دلِ حافظ یک دلِ عزیز است و آن را به کسی مده که قدرش را نداند . فقط خودت حفظ اش کن .

شرح و تفسیر غزل 75                    شرح و تفسیر غزل 77