وصیّت مصطفی به ابوبکر که مرا در خریدن بلال شریک کن | شرح و تفسیر

تو وکیلم باش ، نیمی بهرِ من / مشتری شو ، قبض کن از من ثَمَن

تو وکیل من باش و نصف بهای او را از جانب من بپرداز و سپس بهای آن  را از من بگیر . [ قبض کن = بگیر / ثَمَن = قیمت ، بها ]

گفت : صد خدمت کنم ، رفت آن زمان / سویِ خانۀ آن جهودِ بی امان

ابوبکر گفت : صد بار خدمت می کنم . یعنی سراپا مطیعم . به رویِ چشم . و در همان لحظه  بدون هیچ معطلی به طرف خانۀ آن کافر یعنی صاحب بلال رفت .

گفت با خود کز کفِ طفلان گُهر / بس توان آسان خریدن ای پدر

ابوبکر در اثنای راه پیشِ خود گفت : پدر جان ، گوهر را از دست کودکان براحتی می توان خرید . یعنی چون اطفال قدر گوهر را نمی دانند می توان با قیمت اندک آن را از ایشان خرید .

عقل و ایمان را از این طفلانِ گول / می خرد با مُلکِ دنیا دیوِ غول

شیطان فریفتار به وسیلۀ متاع دنیا ، عقل و ایمان را از این کودکانِ ابله می خرد .

آنچنان زینت دهد مُردار را / که خَرَد ز ایشان دو صد گُلزار را

مُردار را چنان می آراید . یعنی شیطان دنیا را که به منزلۀ مُردار است چنان زینت می بخشد که به ازای آن گلستان های فراوانی را ار آنان می خَرد . یعنی با دادنِ دنیا به دنیاپرستان ، صفای روحانی و بهشت باطنی را از آنان می گیرد . [ در قسمتی از آیه 43 سورۀ انعام آمده است « … و شیطان اعمالِ بدِ ایشان را در نظرشان بیاراست … » ]

آنچنان مهتاب بنماید به سِحر / کز خَسان صد کیسه بِرباید به سِحر

مهتاب را با جادو چنان نشان می دهد که از دست مردمان فرومایه صد کیسه می رباید . [ کار شیطان همانند ساحران است . ساحران چنان در قوۀ خیال شخص تصرف می کنند که نور ماه را به صورت کرباس نشان می دهند و آن را در برابر چشم مشتری متر می کنند و در ازای مبالغی بدو می فروشند . در حالی که پارچه ای در کار نیست و مشتری بیهوده کیسه های زر و سیم خود را به ساحران تحویل داده است . کار شیطان نیز همینطور است . دنیای هیچ و پوچ را به آدمیان چنان جذّاب می نماید که آنان حاضر می شودند سرمایه های دین و ایمان و صفای باطن خود را از دست بدهند تا به دنیا رسند . ]

انبیاشان تاجری آموختند / پیشِ ایشان شمعِ دین افروختند

پیامبران راه تجارت را به اطفال دنیا تعلیم داده اند و در برابر آنان شمع دین و ایمان روشن کرده اند .

دیو و غولِ ساحر از سِحر و نبرد / انبیا را در نظرشان زشت کرد

امّا شیطان و غولِ جادوگر بوسیلۀ جادو و عناد پیامبران را نظرشان زشت جلوه داده اند .

زشت گرداند به جادویی عدو / تا طلاق افتد میانِ جُفت و شُو

دشمن بوسیلۀ جادو ، زن و شوهر را در نظر یکدیگر بد جلوه می دهد تا میان زن و شوهر طلاق رُخ دهد . [ در بخشی از آیه 102 سورۀ بقره به ایجاد اختلاف و متارکه میان زوجین از طریق سِحر و ساحری اشارت رفاه است . ]

دیده هاشان را به سِحری دوختند / تا چنین جوهر به خَس بفروختند

شیاطین بوسیلۀ سِحر و جادو چشم دلِ اهل دنیا را بستند تا آنکه سرانجام چنین گوهر گرانقدری را  به چیزی حقیر و بی ارزش فروختند . یعنی صفای باطن و ایمان قلبی خود را که بسی گرانبهاست به حطام ناچیز دنیا فروختند . [ خَس = خاشاک ، خرده کاه ، در اینجا منظور چیزی حقیر و بی ارزش است . ]

این گهر از هر دو عالم برتر است / هین بخر زین طفلِ جاهل ، کو خر است

مولانا مجدداََ به ادامه حکایت بازمی گردد و می گوید : ابوبکر ضمن رفتن به سوی خانۀ صاحب بلال با خود گفت : این گوهر یعنی وجود شریف بلال از هر دو جهان ارزشمندتر است . حواست جمع باشد که این گوهر را از این کودک نادان ، یعنی صاحب بلال بخر ، زیرا که او همچون خر ، نادان است .

پیشِ خر ، خرمُهره و گوهر یکی ست / آن اِشَک را در دُر و دریا شکی ست

در نظر خر ، خرمُهره و گوهر یکسان است . اصولاََ آن خر در وجود مروارید و دریا شک دارد . یعنی نه دریا را می شناسد و نه مروارید . ( خَرمُهره = نوعی مهرۀ بزرگ سفید یا آبی که آنرا بر گردن خر و اسب و استر آویزند / اِشَک = به ترکی یعنی خر ، الاغ ) [ «خر» کنایه از آدمیان خر صفت و نادان و «خرمهره» کنایه از کسانی که صورتی زیبا و سیرتی زشت دارند و مراد از «گوهر» اهل معرفت است . و مراد از «دُر» عرفان و ایقان است . و مراد از «دریا» دریای حقیقت است . ]

منظور بیت : در نظر سطحی اندیشان نادان ، تفاوتی میان نیکان و بدان نیست .

مُنکرِ بحر است و گوهرهایِ او / کی بُوَد حیوان دُر و پیرایه جُو

او دریا و گوهرهای آن را انکار می کند . یعنی آدم خر صفت گوهرهای عرفان و ایقان دریای حقیقت را انکار می کند . حیوان چگونه ممکن است خواهان مروارید و زیور باشد ؟ یعنی آدم های خر صفت که فقط به آب و غذاهای اصطبل دنیا دل خوش کرده اند مگر ممکن است که به دریای حقیقت و گوهر گرانقدر ایمان و عرفان بیندیشند و خواهان آن شوند ؟

در سرِ حیوان خدا ننهاده است / کو بُوَد در بندِ لعل و دُرپَرست

خداوند در مغز حیوان چنین گرایشی را قرار نداده که در بندِ لعل باشد و خواهان مروارید گردد .

مر خران را هیچ دیدی گوشوار ؟ / گوش و هوشِ خر بُوَد در سبزه زار

آیا تا به حال دیده ای که خران گوشواره به گوش خود آویران کنند ؟ زیرا همۀ هوش و حواسِ خران متوجّه علفزار است . [ خر صفتان نیز محوِ چریدن در علفزار دنیا و نفسانیات اند . ]

اَحسَن التَّقویم در والتّین بخوان / که گرامی گوهر است ای دوست ، جان

آیه لَقَد خَلَقنَاالاِنسانَ فی اَحسَن التَّقویم را در سورۀ تین تلاوت کن . زیرا که ای رفیق ، جان ، گوهری است گرانبها . [ در آیه 4 سورۀ تین آمده است « براستی که آدمی را در نکوترین هنجار بیافریدیم » . مراد از «جان» روح لطیف الهی است که در آدمی دمیده شده است . ]

اَحسَن التَّقویم ، از عرش او فزون / اَحسَن التَّقویم ، از فکرت برون

جان انسانی که در نکوترین هنجار آفریده شده از نظر والایی حتّی از عرش هم بالاتر است و عظمت و رفعت او در اندیشه نمی گنجد .

گر بگویم قیمتِ این مُمتَنِع / من بسوزم ، هم بسوزد مُستَمِع

اگر من بخواهم قیمت این جان را که بس عالی و رفیع القدر است شرح دهم . هم من می سوزم و هم شنونده . یعنی وصف عظمت روح یزدانی انسان به قدری خطیر و دقیق است که نه من قادرم آن را بیان کنم و نه مستمع تابِ شنیدن آن را دارد . [ مُمتنِع = رفیع ، محال ]

لب ببند اینجا و ، خر این سو مَران / رفت این صدّیق سویِ آن خَران

پس حالا که به اینجا رسیدی خاموش شو و بدین مطلب مپرداز . خلاصه این صدّیق نزدِ آن خرصفتان رفت .

حلقۀ در زد ، چو در را بر گشود / رفت بی خود در سرایِ آن جهود

ابوبکر حلقۀ در را به صدا درآورد . چون افر در را باز کرد . ابوبکر بی خویش و بی اختیار به خانۀ او درآمد .

بی خود و سرمست و پُر آتش نشست / از دهانش بس کلامِ تلخ جَست

اابوبکر بی خویش و بی اختیار و آتشین نشست و سخنان تلخ و گزندۀ بسیار گفت .

کین وَلیُّ الله را جون می زنی ؟ / این چه حِقد است ؟ ای عَدُوِّ روشنی

گفت : آخر ای نورستیز ، یعنی ای کسی که با نور ایمان و معرفت عناد می ورزی . این دیگر چه کینه ای است که تو داری ؟ چرا این ولیِّ خدا را کتک می زنی .

گر تو را صِدقی است اندر دینِ خَود / ظلم بر صادق ، دلت چون می دهد ؟

اگر تو در دین و آیینِ خود که شِرک و بت پرستی است . صِدق و صفایی داری . چگونه دلت می آید که نسبت به این انسان راستین و صادق ستم روا داری ؟

ای تو در دینِ جهودی ماده ای / کین گمان داری تو بر شهزاده ای ؟

ای کسی که در آیین کافری ناصادقی . چرا در بارۀ شاهزاده ای چون بلال چنین گمانی می بری ؟ [ «ماده» مقابل «نر» کنایه از کسی که بر دین و آیین خود و مرام جوانمردی و فتوّت قرار ندارد . خواه زن باش و خواه مرد . ]

در همه ز آیینۀ کژسازِ خَود / منگر ای مردودِ نفرینِ ابد

ابوبکر افزود : ای ملعونِ ابدی خدا و خلق ، همه را در آینه وارونه نمای قلبِ خود مبین .

آنچه آن دَم از لبِ صدّیق جَست / گر بگویم ، گُم کنی تو پای و دست

اگر سخنانی را که آن لحظه از دهان صدّیق (ابوبکر) بیرون آمد به تو بگویم . دست و پایت را گم می کنی .

آن یَنابیعُ الحِکم همچون فُرات / از دهانِ او دوان ، از بی جِهات

چشمه ساران حکمت و فرزانگی مانند رود فُرات از عالَمِ لامکان سرازیر می شد و بر زبان او جاری می گشت . [ ینابیع الحِکم = چشمه های حکمت / فُرات = آب شیرین و گوارا ، در اینجا به معنی رود آمده است / بی جهات = عالم غیب و لامکان ]

همچو از سنگی که آبی شد روان / نه ز پهلو مایه دارد ، نه از میان

مانند آبی که از دل سنگی می تراود . آن آب از پهلو و میانۀ سنگ نشأت نمی گیرد . یعنی درست است که ظاهراََ چشمۀ آب از دلِ سنگی بیرون می آید . ولی مسلماََ مخزن آب ، آن سنگ نیست . بلکه در جای دیگر قرار دارد . همینطور گرچه سخنان حکیمانه بر لسان ابوبکر جاری می شد ولی آن سخنان از او نبود بلکه از معدن الهام ناشی می شد .

اِسپرِ خود کرده حقّ آن سنگ را / برگشاده آبِ مینا رنگ را

حق تعالی آن سنگ را سپرِ خود کرده است و آبِ آبی رنگ را از آن روان ساخته است .

همچنان کز چشمۀ چشمِ تو نور / او روان کرده ست بی بُخل و فُتور

همانطور که حضرت حق ، بی دریغ و بی هیچ سُستی ، نور بینایی را از چشمۀ چشمِ تو جاری ساخته است . [ فُتور = سستی ]

نه ز پیه آن مایه دارد ، نه ز پوست / روی پوشی کرد در ایجاد ، دوست

نور دیده نه از چربی چشم مایه می گیرد و نه از پوستِ آن . یعنی دیدن و اِبصار زاییدۀ ساختمان عنصری چشم نیست . بلکه از افعالِ لطیفۀ روح است . حضرت معشوق در پدید آوردن نور بینایی ، دستگاهِ ظاهری چشم را پردۀ آن کرده است . [ خداوند اندام چشم را که ابزار بینایی است و نه منشأ بینایی ، آفریده است تا ظاهربینان خیال کنند که دستگاه چشم ، منشأ دیدن و اِبصار است . و بدین وسیله منبع اصلی نور چشم که روح لطیف است در حجاب ساختمان ظاهری چشم مخفی مانده است . امّا روشن بینان نیک می دانند که «دیدن» پدیده ای فراحسّی است . بیت فوق ناظر است به فرمایش حضرت علی (ع) « از آفرینش انسان در شگفت شوید که او با پیهی بیند و با گوشتی گوید و با استخوانی شنود و از شکافی نَفَس کِشَد » ( نهج البلاغه فیض الاسلام ، حکمت شماره 7 ) ]

در خَلایِ گوش ، بادِ جاذبش / مُدرِکِ صِدقِ کلام و کاذبش

در فضای خالی گوش ، بادی جذب کننده قرار دارد که سخنان راست و دروغ را می شنود . [ ابن سینا می گوید : « در حفرۀ گوشِ میانی ، هوایی ساکن وجود دارد که چون موج صدا از طریق گوش بیرونی به گوش میانی می رسد . هوای ساکن آن را متموّج می کند و این تموّج ، اعصاب شنوایی را به تحریک وامی دارد و سپس این تحریک از طریق شبکه های عصبی به مغز می رسد . و بدین سان عمل شنوایی صورت می گیرد » ( طبیعیّات دانشنامه علایی ، ص 86 ) ]

آن چه باد است اندر آن خُرد استخوان ؟ / کو پذیرد حرف و صوتِ قصّه خوان

در آن استخوان کوچک ، چه بادی وجود دارد که حرف و صدای گوینده را می شنود ؟

استخوان و باد ، روپوش است و بس / در دو عالَم غیرِ یزدان نیست کس

استخوان و باد ، حجابی بیش نیست . اگر نیک بنگری خواهی دید که در دو جهان جز خدا کسی وجود ندارد . [ یعنی خداوند اندام گوش را که فقط ابزار شنیدن است و نه منشأ شنیدن به گونه ای آفریده که ظاهربینان خیال کنند که ساختمان گوش ، منشأ شنیدن است . در حالی که روشن بینان می دانند که شنیدن مانند دیدن ، پدیده ای فراحسّی است . ]

مستمع او ، قایل او ، بی احتجاب / زآنکه اَلاُذنان مِنَ الرَّأس ای مُثاب

آنکه بی حجاب و واسطه می شنود و می گوید حضرت حق است . زیرا ای به پاداش رسیده ، دو گوش هم جزو سَر است . ( مُثاب = پاداش یافته ) [ مصراع دوم قسمتی از حدیث « آب در دهان و بینی گرداندن سنّت است و دو گوش هم جزو سر محسوب گردد ( احادیث مثنوی ، ص 196 ) ]

گفت : رحمت گر همی آید بَر او / زر بده ، بِستانش ، ای اِکرام جُو

مولانا مجدداََ به ادامه حکایت بازمی گردد و می گوید : کافری که صاحب بلال بود به ابوبکر گفت : اگر دلت به حال بلال می سوزد . ای سخاوت منش ، همیان طلا بده و او را از من بخر . [ اِکرام خُو = کسی که صفت بخسندگی دارد ]

از مَنَش واخَر چو می سوزد دلت / بی مَوُونت حل نگردد مشکلت

حال که دلت به حال او می سوزد . او را از من بخر . بدان که بدون هزینه و پرداخت زر و سیم مشکلِ تو حل نخواهد شد . [ مَؤونت = خرج ، هزینه ]

گفت : صد خدمت کنم ، پانصر سُجود / بنده یی دارم نکو ، لکن جهود

ابوبکر چون سخن نیشدار آن کافر را شنید به وی گفت : صد نوع خدمت می کنم و به شکرانۀ این داد و ستد پانصد مرتبه در برابر حضرت حق سجده می کنم . من غلامی دارم بسیار زیبا ولی او مانند تو کافر است .

تن سپید و دل سیاه اَستَش ، بگیر / در عوض دِه تن سیاه و دل مُنیر

گر چه پوست تن او سفید است ولی دلش از انکدار کفر سیاه شده است . آن غلام را به تو می دهم و در عوض این غلام سیاه و روشن ضمیر (بلال) را به من بده .

پس فرستاد و بیآورد آن هُمام / بود اَلحَق سخت زیبا آن غلام

سپس ابوبکر کسی را فرستاد به منزل خویش ، و آن فرستاده رفت و غلام را آورد . آن غلام حقیقتاََ بسیار زیبا بود .

آنچنان که ماند حیران آن جهود / آن دلِ چون سنگش از جا رفت زود

غلام چنان زیبا و جذّاب بود که آن کافر (صاحب بلال) سخت دچار حیرت شد و دلِ سنگِ او فوراََ تکان خورد .

حالتِ صورت پرستان این بُوَد / سنگشان از صورتی مُومین بُوَد

ظاهرپرستان چنین حالی دارند . یعنی آنان مرعوب و مقهور صورت و قالب اند و به معنا توجهی ندارند . و لذا دلِ سنگ و سختشان از مشاهدۀ صورت و قالبی زیبا مانند موم نرم می شود .

باز کرد استیزه و راضی نشد / که برین افزون بده بی هیچ بُد

امّا آن کافر ناسازگاری و ناخرسندی اظهار کرد و گفت : باید علاوه بر دادن این غلام زیبا رُخسار مقداری پول نقد هم بدهی و اِلّا معامله فسخ می شود .

یک نصاب نقره هم بر وی فزود /  تا که راضی گشت حرصِ آن جهود

ابوبکر دویست دِرهم نیز اضافه پرداخت کرد تا آنکه حرص و طمع آن کافر ارضا شد . [ نصاب = در لغت به معنی اصل و ریشه و محلِ رجوع است ولی در اصطلاح شرعی مقدار مالی است که زکات بر آن واجب می شود . نقره دو نِصاب دارد که نِصابِ اوّلِ آن دویست دِرهم است . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد