دعوی پیامبری کردن آن مردِ لاغر و گرسنه | شرح و تفسیر

گردنش بستند و بردندش به شاه / کین همی گوید : رسولم از اله

مردم او را گرفتند و گردنش را بستند و نزدِ شاه بردند و گفتند : این شخص می گوید من فرستادۀ خداوندم .

خلق بر وی جمع ، چون مور و ملخ / که : چه مکریست و چه تزویر و چه فَخ ؟

خلایق مانندِ مور و ملخ به دور او جمع شدند و به یکدیگر می گفتند : این دیگر چه حیله و نیرنگ و دامی است ؟ ( فَخ = دام ) [ مولانا در ابیات بعدی از زبان آن مرد ، عقیدۀ کافران را بیان می کند که منکر وحی و رسالت اند . ]

گر رسول آن ست کآید از عدم / ما همه پیغمبریم و محتشم

مردم می گفتند : اگر پیامبر کسی است که از عدم آماده باشد . پس همۀ ما پیامبر و اشخاص جلیل القدریم .

ما از آنجا آمدیم ، این جا غریب / تو چرا مخصوص باشی ای ادیب ؟

زیرا ما نیز از آن عالم ، غریبانه بدین دنیا آمده ایم . ای شخصِ ادیب چرا تو باید از ما مستثنی باشی ؟ [ در اینجا مولانا از زبان آن مدّعی ، پاسخ رسولان حق را به آن منکران می دهد . ]

نه شما چون طفلِ خُفته آمدید ؟ / بی خبر از راه و وز منزل بُدید ؟

آن شخص جواب داد : مگر نه این است که شما مانندِ طفلی خفته بدین جهان آمدید ؟ یعنی شما از مبداء اعلی هیچ شناخت و معرفتی ندارید . چنانکه اطفال غنوده هیچ علم و اطلاعی از محیط خود ندارند . مگر نه اینست که شما از راه و منزل بی خبر بودید ؟ [ در حالی که پیامبر حق ، عالم را از اسفل تا اعلی و از ثری تا ثریا می شناسد . ]

از منازل خُفته بگذشتید و مست / بی خبر از راه و از بالا و پست

از منازلِ عالمِ هستی ، خفته و ناآگاه گذشتید . و از راه و نشیب و فراز آن بی اطلاع بودید .

ما به بیداری روان گشتیم و خوش / از ورایِ پنج و شش تا پنج و شش

لیکن ما ( پیامبران ) از جهانِ ماورای حواس و جهات در حالتِ بیداری و شادمانی گسیل شدیم . و به جهانِ حواس و جهات آمدیم . [ منظور از «پنج» ، حواس پنجگانه است و مراد از آن جهان محسوسات است و منظور از «شش» ، جهات ششگانه است و مراد از آن جهان مادّی و کمیّات است . ]

دیده منزل ها ز اصل و از اساس / چون قلاووزان ، خبیر و رَه شناس

و منازل و مراحلِ مختلفِ هستی را از اساس و بنیاد دیده ایم و مانندِ پیشقراولان ، آگاه و راهدان شده ایم . [ قلاووز = پیشقراول ، پیشآهنگ / خبیر = آگاه ، باخبر ]

شاه را گفتند : اِشکنجه ش بکُن / تا نگوید جنسِ او هیچ این سخن

در اینجا مولانا مجدداََ صورت حکایت را بازگو می کند و می فرماید : مردم به شاه گفتند : این مدّعی را شکنجه کن تا افرادی نظیر او چنین حرفی نزنند .

شاه دیدش بس نزار و بس ضعیف / که به یک سیلی بمیرد آن نحیف

شاه دید که آن مدّعی نبوّت ، شخصی بسیار لاغر و مُردنی است . چنانکه اگر کشیده ای به او بزنند . آن شخص خواهد مُرد .

کی توان او را فشردن یا زدن ؟ / که چو شیشه گشته است او را بدن

شاه پیش خود گفت : آخر چگونه می توان او را شکنجه کرد و یا او را کتک زد در حالی که بدنش مانندِ شیشه شکننده است ؟

لیک با او گویم از راهِ خوشی / که چرا داری تو لابِ سرکشی ؟

اما با نرمی و ملایمت به او می گویم که چرا تو ادّعای گستاخانه می کنی .

که درشتی نآید اینجا هیچ کار / هم به نرمی سَرکُند از غار ، مار

زیرا در این مورد شدّتِ عمل اصلاََ کارساز نیست . چنانکه مثلاََ مار را می توان با ملایمت از سوراخ بیرون آورد .

مردمان را دور کرد از گِرِدِ وی / شَه لطیفی بود و ، نرمی وِردِ وی

خلاصه شاه مردم را از اطرافِ او دور ساخت . زیرااو شاهی مهربان بود و فکر و ذکرش نرمی و لاطفت بود .

پس نشاندش ، باز پرسیدش ز جا / که کجا داری معاش و مُلتَجا ؟

پس شاه آن مدّعی را کنار خود نشاند و از محل و مکانش پرسید و سؤال کرد که از چه راهی زندگی ات می گذرد و منزل و مأوایت کجاست ؟ [ مُلتَجی = پناهگاه ، مأوا ]

گفت : ای شَه هستم از دارُالسّلام / آمده از رَه در این دارُالمَلام

آن متنبّی گفت : شاها ، موطنِ اصلی من جهان برین است . از آنجا گسیل شدم و بدین سرای نکوهش (دنیا) آمدم . [ دارالسلام = خانه ی که از هر گونه آفت و بلایی بدور باشد . و منظور از آن بهشت جاودان است ( مجمع البیان = ج 5 ، ص 102 ) چنانکه در آیه 25 سورۀ یونس آمده « و خداوند همۀ مردم را به سرای سلامتی و سعادت فرا می خواند و هر که را خواهد به راه راست هدایت کند » / داراَلمَلام = سرای سرزنش ، منظور دنیاست ]

نه مرا خانه ست و نه یک همنشین / خانه کی کرده ست ماهی در زمین ؟

من نه خانه ای دارم و نه همنشینی . تا به حال آیا ماه در زمین منزل گُزیده است . [ چنانکه عارفانِ بِالله هرگز دنیای دون را منزل خود نساخته اند و از ابنای دنیا قرین و همنشین اختیار نکرده اند . ]

باز شَه از رویِ لاغش گفت باز / که چه خوردی و چه داری چاشت ساز ؟

دوباره شاه به قصدِ مزاح بدو گفت : چه خوردی و برای غذا چه تدارک دیده ایی ؟ [ لاغ = شوخی ، مزاح / چاشت ساز = ابزا و تدارک غذا ]

اِشتِها داری ؟ چه خوردی بامداد / که چنین سرمستی و پُر لاف و باد ؟

اصلاََ اشتها داری  ؟ صبح چه خورده ای که این همه سرمستی و اینقدر ادّعا می کنی و مغروری ؟

گفت : اگر نانم بُدی خشک و طَری / کی کُنیمی دعویِ پیغمبری ؟

آن متنبّی جواب داد : اگر نانی خواه خشک و یا تَر و تازه می داشتم کی ادّعای پیغمبری می کردم ؟ ( طَرِیّ = تر و تازه بودن ، طراوت ) [ منظور بیت به نحو تأویل اینست : انبیای عظام می گویند اگر ما تعلّقِ خاطری به این دنیای دون داشتیم هرگز در مرتبۀ برگزیدگان الهی قرار نمی گرفتیم . ]

دعویِ پیغمبری با این گروه / همچنان باشد که دل جُستن ز کوه

زیرا ادّعا کردن پیامبری در میانِ این مردم مانندِ اینست که از کوه ، دل طلب کنی . [ من که دعویِ نبوّتم بی اساس است . اما اگر پیامبری الهی در میانِ این مردم ظهور می کرد و دعوتِ خود را اظهار می نمود . هیچکس بدو نمی گروید زیرا اینان جملگی مفتونِ دنیا و شهوت اند . همانطور که کوه ، جان و قلب ندارد اینان نیز به مثابۀ سنگِ بی فرهنگ اند . پس ، از این قوم گرایش به حقیقت را نباید انتظار داشت . ]

کس ز کوه و سنگ ، عقل و دل نجُست / فهم و ضیطِ نکتۀ مشکل نجُست

تا به حال هیچکس از کوه و سنگ ، عقل و دل طلب نکرده است . و نیز از آنها انتظار نداشته است که نکته ای را فهم کنند و مطلبی را ضبط نمایند .

هر چه گویی ، باز گوید که همان / می کند افسوس چون مُستهزیان

کوه بر حسبِ خاصیّتِ ذاتی خود هر چه را به آن بگویی همان را به تو بازمی گرداند . درست مانندِ مسخره کنندگان مسخره می کند . ( افسوس = ریشخند ، استهزاء / مُستَهزِیان = مسخره کنندگان ) [ هر که در کوه فریاد بزند صدایش طنین می افکند و دوباره به خودِ او بازمی گردد . درست مانندِ کسی که به قصدِ تمسخر در مقابلِ دیگری می ایستد و هر چه او می گوید همان را با همان لحن تکرار می کند . حالِ مردمِ دنیا نیز همینگونه است . اگر چه به کلماتِ رسولانِ عِظام تَفوّه می کنند اما از حقیقتِ آن بی خبرند . ]

از کجا این قوم و پیغام از کجا ؟ / از جمادی ، جان که را باشد رجا ؟

این قومِ دنیا طلب کجا ، پیغامِ الهی کجا ؟ یعنی چه کسی از جماد ، جان انتظار دارد ؟

گر تو پیغامِ زنی آری و زر / پیشِ تو بنهند جمله سیم و سَر

اگر تو برای آنان پیامی از یک زن بیاوری و یا حرفی از طلا بزنی . مال و جانِ خود را نثارِ تو می کنند .

که فلان جا شاهدی می خواندت / عاشق آمد بر تو ، او می داندت

اگر به یکی از دنیا طلبان بگویی : در فلان مکان یکی از زیبارویان ، تو را به سویِ خود دعوت کرده . او عاشق تو شده و تو را می شناسد . ( اگر چه تو او را نشناسی ) .

ور تو پیغامِ خدا آری چو شهد / که بیا سویِ خدا ای نیک بخت

اما اگر تو پیامِ الهی را که مانندِ عسل شیرین است برای او بیاوری و بگویی : ای وفا کنندۀ به عهدِ الهی به سوی خدا بیا . [ ادامۀ معنا در بیت 1148 ]

از جهانِ مرگ سویِ برگ رَو / چون بقا ممکن بُوَد ، فانی مشو

و از جهانِ مرگ و نیستی به سوی حیات و بقا برو . حال که بقایِ حقیقی میسّر است . دچارِ فنا مشو . ( برگ = زاد و توشه ) [ ادامه معنا در بیت بعد ]

قصدِ خونِ تو کنند و قصدِ سَر / نه از برایِ حَمیَتِ دین و هنر

این مردمِ گمراه آهنگِ قتلِ تو کنند و عزمِ هلاکِ تو نمایند . اما این کار را از روی غیرتِ دینی و حراست از کمالِ الهی صورت نمی دهند . [ حمیّت = غیرت ، فتوت و جوانمردی ]

بلکه از چفسیدگی بر خان و مان / تلخشان آید شنیدن این بیان

این بیت در توضیح بیت قبل آمده است : اینکه مردمِ دنیاطلب می خواهند خونِ پیام آور الهی را بریزند . از روی غیرت الهی نیست بلکه بواسطۀ وابستگی به خانه و کاشانۀ خود است . حتّی از شنیدنِ پیامِ انبیاء نیز پریشان حال می شوند .       

شرح و تفسیر بخش بعد