قصه عاشقی دراز هجرانی و بسیار امتحانی | شرح و تفسیر

بس شکنجه کرد عشقش بر زمین / خود چرا دارد ز اوّل عشق کین ؟

عشق ، او را در این دنیا بسیار آزرده کرد . آخر چرا عشق از همان اوّل نسبت به عاشق دشمنی دارد ؟ یعنی عشق ذاتاََ قهّار است و عاشق را به رنج دچار می کند .

عشق ، از اوّل چرا خونی بُوَد ؟ / تا گریزد آنکه بیرونی بُوَد

چرا عشق از همان آغازِ ظهورِ خود ، سفّاک و خون ریز است ؟ برای اینکه بیگانگان و نامحرمانِ عشق ، دست از این بازی بردارند و فرار کنند . [ عشق ، عاشقانِ صادق را طلب می کند نه آن کسانی را که هوس های آنی را با مقولۀ والای عشق در هم آمیخته اند . اگر عشق از همان آغاز ، خونریز و سرکش نبود هر آدمِ بی سر و پایی ، هوس های مبتذلِ خود را رنگِ عشق می زد و خود را در صفِ عاشقان قرار می داد . برای همین است که مولانا در بیت 13 دفتر اوّل ، عشق را «راهِ پُر خون» نامیده است :

نی حدیثِ راهِ پُر خون می کند / قصه های عشقِ مجنون می کند

شیخ عطار وادی عشق را همانجایی می داند که عاشق ، غرقِ آتشِ ابتلا می شود :

بعد از آن وادیِّ عشق آمد پدید / غرقِ آتش شد کسی کانجا رسید

خوارزمی گوید : « شنیده ام که از بغداد و شام ، چون قافله ، عزیمتِ بیت الحرام و قصدِ روضۀ رسول (ص) می کنند . اربابِ ثروت و اصحابِ زاد و راحله از برای فقرا و مساکین مهیا می سازند . امّا آوازه در میانِ خلایق نمی اندازند ، بلکه یک منزل و دو منزل قطعاََ مددکاری فقرا و مساکین نمی نمایند و منادیان بر سرِ قافله ها از صعوبتِ طریق و عدمِ امدادِ رفیق ، اعلام می فرمایند تا بعضی که در صدق و عزیمتِ ایشان ، قصوری هست مراجعت نمادیند و بعضی گرم روانِ بادیه پیمای و ثابت قدمانِ روشن رای را که قدمِ صدق پیش نهند اعانت می کنند و مدد می دهند . همچنین در طریقِ کعبۀ مقصود نیز امتحان ها می کنند و دور باشِ غیرت بر سینۀ نامحرم می زنند تا عاشقِ قدم برجای از بوالهوسِ بادپیمای ، پدید آید » ( جواهرالاسرار ، دفتر سوم ، ص 696 ) ]

چون فرستادی رسولی پیشِ زن / آن رسول از رُشک گشتی راهزن

هر گاه آن عاشق ، رسولی و قاصدی نزدِ آن زن می فرستاد . آن قاصد از شدّتِ حسادت بدو ، راهزنِ او می شد . یعنی از بس که نسبت به او حسادت می ورزید . پیامِ عاشق را به معشوق نمی رسانید و یا بَد می رسانید .

ور به سویِ زن نبشتی کاتبش / نامه را تصحیف خواندی نایبش

و اگر کاتبِ آن عاشق ، نامه ای برای او می نوشت که برای معشوقِ خود ارسال کند . پیشکار و فرستادۀ آن عاشق ، نامه را در نزدِ معشوق ، تحریف شده و مخلوط می خواند . ( تصحیف = خطا کردن در کتابت ، قرائتِ چیزی بر خلاف آنچه نوشته شده ، تغییر دادن معنای کلمات با دست بردن در نقطه های حروف ، مثلاََ بوسه را به توشه تبدیل کنند . ) [ «نایبش» می تواند به آن زن بازگردد ، یعنی نایبِ آن زن ]

ور صبا را پیک کردی در وفا / از غباری تیره گشتی آن صبا

و اگر آن جوانِ عاشق ، برای اظهارِ وفاداری ، باد صبا را پیکِ خود می کرد . بادِ صبا از گرد و غُبار ، سخت تیره می شد و در انجامِ وظیفه کوتاهی می کرد .

رُقعه گر بر پَرِّ مرغی دوختی / پَرِّ مرغ از تَفِّ رُقعه سوختی

اگر نامه را بر پَر و بالِ پرنده ای می بست ، از سخنانِ گرم و سوزانِ آن عاشق ، پر و بالِ پرنده می سوخت . [ رُقعه = یک برگ کاغذ ، نامه ]

راه هایِ چاره را غیرت ببست / لشکرِ اندیشه را ، رایَت شکست

غیرتِ عشق ، راههای چاره را بسته بود و پرچمِ سپاهِ اندیشه بر اثرِ غیرتِ عشق ، در هم شکسته شد .

بود اوّل ، مونسِ غم ، انتظار / آخرش بشکست کی ؟ هم انتظار

در آغاز ، انتظارِ وصالِ معشوق ، انیس و مونسِ عاشق بود . یعنی عاشق به امیدِ وصال به معشوق ، دردِ خود را تسکین می داد . امّا سرانجام چه کسی او را از پا درآورد ؟ البته که انتظار .

گاه گفتی : کین بلایِ بی دواست / گاه گفتی : نه ، حیاتِ جانِ ماست

گاهی آن عاشق با خود می گفت : این حالتِ انتظارِ کُشنده ، عحب دردِ بی درمانی است و گاهی نیز می گفت : اینطور نیست ، بلکه این حالِ پُر دردِ من مایۀ حیاتِ من است . [ زیرا عاشق بدونِ درد ، عاشق نیست بلکه کاسب است . و درد کلیدِ بابِ نجات است . ]

گاه هستی زُو ، بَرآوردی سری / گاه او از نیستی خوردی بَری

گاهی هستیِ موهوم از نهادِ او ظهور می کرد . یعنی گاهی خود بینی و انانیّت بر او غلبه می کرد و عشق و معشوق را با نگاهِ کاسیکارانه می نگریست و گاهی نیز از فنا و نیستی برخوردار می شد یعنی خود را در مرتبۀ فناء می یافت .

چونکه بر وی سرد گشتی این نهاد / جوش کردی گرم چشمۀ اتحاد

وقتی که این خویِ تدبیر و خواسته های شخصی در وی فروکش می کرد . چشمۀ اتحادِ با معشوق در او غلیان می کرد .

چونکه با بی برگی غربت بساخت / برگِ بی برگی به سویِ او بتاخت

از آنرو که آن عاشق با بی امکاناتی جهانِ غربت و دورۀ فِراق و هجران سر کرد . یعنی وقتی که او از همۀ وابستگی ها و تعلّقاتِ شخصی خود دست کشید . برگ و نوای معنوی به سوی او شتافت . یعنی وقتی به مقامِ فقر رسید حالت استغنا در او پدید آمد . [ برگ بی برگی = سرمایه عدم تعلّق به غیر حق ، شرح بیت 2237 دفتر اوّل ]

خوشه های فکرتش بی کاه شد / شبروان را رهنما چون کاه شد

در این مرتبه ، خوشه های اندیشه اش بی کاه شد یعنی افکارش از لوثِ اَغراض و سلطۀ حواس ، پاک و خالص شد و نورانیّت پیدا کرد و ز آن پس مانندِ ماهِ تابان هادی کسانی شد که در شب دنیا و شامِ طبیعت ، به سلوکِ طریقِ حق همّت گماشته اند .

ای بسا طوطیِّ گویای خَمُش / ای بسا شیرین روانِ رُو تُرُش

چه بسیارند طوطیانی که گویای خموشند یعنی باطناََ ناطق و گویا هستند امّ بر حسبِ ظاهر ساکت و خاموش اند . و چه بسیارند کسانی که روح و روانشان شاد و شیرین است امّا ظاهراََ اخم آلود و عبوس اند .

رَو به گورستان دَمی خامُش نشین / آن خموشانِ سخن گو را ببین

حال که می خواهی منظورِ ما را از بیت قبلی دریابی برو به سوی گورستان و لحظاتی را در آنجا با آرامش و سکوت سپری کن و در آن لحظه ها ، آن خموشانِ ناطق را تماشا کن . [ اهلِ قبور هر چند زبانِ قال ندارند امّا زبانِ حال دارند . ]

لیک اگر یکرنگ بینی خاکشان / نیست یکسان حالتِ چالاکشان

امّا اگر فرضاََ خاکِ گورِ آن مُردگان را نیر همرنگ و یکسان ببینی مسلماََ احوالِ لطیف و چالاکِ ایشان ، یکسان نیست .

شَحم و لَحمِ زندگان یکسان بُوَد / آن یکی غمگین ، دگر شادان بُوَد

هر چند زندگان از نظرِ پیه و گوشت مانند یکدیگرند یعنی هر چند ظاهرِ آدمیان یکسان است . امّا از نظرِ روحی و درونی ، احوالی مختلف دارند . مثلاََ این یکی اندوهگین است و آن یکی شادمان .

تو چه دانی تا ننوشی قالشان ؟ / ز آنکه پنهان است بر تو حالشان

تا تو به گفتار آنان گوش ندهی چگونه می توانی به احوالشان پی ببری ؟ زیرا احوالِ آنان بر تو پوشیده است . [ مانند ضرب المثل :

تا مرد سخن نگفته باشد / عیب و هنرش نهفته باشد 

و همچنین حدیثی در شرح بیت 1270 دفتر اوّل ]

بشنوی از قال ، های و هوی را/ کی ببینی حالتِ صد توی را ؟

و تازه اگر هم به گفتارِ آنان گوش دهی ، باز معلوم نیست بر احوالِ آنان واقف شوی . چرا که از گفتارِ آنان های و هویی بیش بدست نمی آید . تو چگونه می توانی از حرف های ایشان بر احوالِ پیچیده و پوشیده درونی آنها آگاه شوی ؟

نقشِ ما یکسان ، به ضدها مُتّصِف / خاک هم یکسان ، روانشان مختلف

هر چند ظاهرِ ما انسان ها یکسان و یک نوع است امّ صفات و ذاتی متضاد داریم . اگر چه انسان ها از نظرِ جسمی و ظاهر یکسانند امّا از نظرِ روحی و درونی مختلف اند .

همچنین یکسان بُوَد آوازها / آن یکی پُر درد و ، آن پُر نازها

ظاهراََ صداها نیز یکسان است امّا بر حسبِ باطن همین صداها نیز مختلف است . چنانکه صدایی دردمند است و صدایی دیگر پُر ناز و کرشمه . [ یعنی ظاهراََ همۀ موجودات و انسان ، صدایی واحد دارند زیرا به صدای جمیعِ موجودات «صوت» اطلاق می شود امّا اگر خوب دقت گردد از نوعِ صدا می توان حالاتِ روحی اشخاص را تمیز داد . ]

بانگِ اسبان بشنوی اندر مَصاف / بانگِ مرغان بشنوی اندر طواف

برای مثال ، در آوردگاهِ جنگ ، شیهۀ اسبان را می شنوی و آوای پرندگان را نیز در حال گردش و پرواز استماع می کنی . [ یعنی اسبان در غوغای نبرد از روی درد و رنج و وحشت شیهه برمی آورند در حالی که پرندگانِ در حالِ پرواز و جولان از روی نشاط نغمه می سرایند . به شیهۀ اسب و نغمۀ پرندگان «صوت» اطلاق می شود امّا ماهیّتِ آن دو ، یکسان نیست . ]

آن یکی از حِقد و ، دیگر ز ارتباط / آن یکی از رنج و ، دیگر از نشاط

آن اسبی که در آوردگاهِ جنگ شیهه برمی آورد ، مسلماََ بانگِ او از روی ناراحتی است امّا آن پرنده که در حال پرواز و رهایی می خواند از روی میل جفتگیری با همجنسِ خود است . خلاصه اینکه آن اسبان از روی رنج و ناراحتی شیهه می کشند و آن پرندگان از روی نشاط نغمه سرایی می کنند .

هر که دور از حالتِ ایشان بُوَد / پیشش آن آوازها یکسان بُوَد

هر کس که نسبت به احوال و اسرارِ درونی حیوانات بی خبر باشد . نزدِ او صدای همۀ حیوانات ، یکسان است در حالی که ماهیّت آن اصوات مختلف است .

آن درختی جُنبد از زخمِ تَبَر / و آن درختِ دیگر از بادِ سحر

مثال دیگر ، درختی بر اثرِ ضربات تَبَر می جنبد ، امّا درختی دیگر از وزشِ بادِ سحرگاهی تکان می خورد . [ هر دو تکان خوردن است امّا این کجا و آن کجا . ]

بس غلط گشتم ز ریگِ مُرده ریگ / ز آنکه سرپوشیده می جوشید دیگ

من از این دیگِ حقیر و بی مقدار ، سخت دچارِ اشتباه شده ام . زیرا این دیگ ، با سری پوشیده می جوشد . [ در اینجا مولانا رشتۀ کلام را متوجه آدمیانِ اهلِ دغا و ریا می کند و در نقدِ آنان بیاناتی می فرماید . ممکن است خوانندۀ مثنوی بگوید : تنها اهلِ ریا احوالِ درونی خود را نمی پوشاند بلکه صالحان نیز احوالی پوشیده دارند . امّا با توجه به کلمه « مُرده ریگ » و ابیات بعدی مسلّم می شود که مولانا در اینجا به اهلِ تزویر و ریا توجه دارد که ظاهرِ خود را بر خلافِ باطنشان می آرایند . پس آنان را به « دیگِ دربسته » تشبیه می کند که معلوم نیست درونِ آن چیست . آیا طعامِ جانبخش می جوشد و یا هلاهلِ جان ستان . ]

جوش و نوشِ هر کست گوید : بیا / جوشِ صدق و ، جوشِ تزویر و ریا

آن یکی که از روی صداقت می جوشد ، یعنی در درونِ آن طعامِ لذیذ و گوارا طبخ می شود و آن دیگی که از روی ریا و فریب می جوشد . یعنی در درونِ آم طعامِ کُشنده و یا هر چیزِ بیهوده طبخ می شود . هر دو با جوش و خروشِ جذّابِ خود ، نظرِ تو را به سوی خود جلب می کنند . [ هم صالح و هم طالح ، ظاهری مردم پسند دارند . امّا تو باید شامّۀ حقیقت شناس داشته باشی و گولِ فریفتاران را نخوری . ]

گر نداری بو ، ز جانِ رُوشناس / رَو دماغی دست آور بوشناس

اگر شامّۀ باطنی تو نمی تواند از روحِ عارفِ کامل و روشن بین فاضل بوی معرفت و شناختِ حقیقت بدست آورد . برو دماغی بدست آور که ماهیّتِ هر چیز را از آثار و علائمِ آن بشناسد . [ « دماغ » در اینجا کنایه از مَشامِ روحانی و معرفتِ قلبی است با داشتن چنین معرفتی می توان اهلِ صدق را از اهلِ کذب بازشناخت . ]

آن دماغی که بر آن گلشن تَنَد / چشمِ یعقوبان ، هم او روشن کند

آن شامّۀ باطنی و مَشامِ روحای ای را بدست آور که در گلزارِ حقیقت می گردد و چشمِ یعقوب سیرتان را روشنی و بینایی می بخشد . [ مصراع دوم اشاره است به آیه 96 سورۀ یوسف « آنگاه که بشارت دهنده در رسید . آن ( پیراهن ) را بر صورت او ( یعقوب ) افکند . ناگهان بینا شد و گفت : آیا نگفتم شما را که من چیزهایی از خدا دانم که شما ندانید » منظور از « یعقوبا » عشّاق و سُلّاکِ طریق حق است . ]

هین بگو احوالِ آن خسته جگر / کز بُخاری دور ماندیم ای پسر

بهوش باش و اینک احوالِ آن عاشقِ خسته دل را بگو پسر ، که بواسطۀ نقلِ حکایتِ آن عاشقِ بُخارایی و معشوقش از نقلِ آن حکایت دور افتادیم .

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح  تفسیر بخش بعد